Cây mai vàng, biểu tượng của ngày Tết cổ truyền Việt Nam, không chỉ thu hút bởi sắc hoa rực rỡ mà còn ở dáng thế uyển chuyển và bộ rễ (đế) vững chãi, độc đáo. Một bộ đế đẹp góp phần nâng cao giá trị thẩm mỹ và thể hiện sự công phu của người trồng. Việc tìm hiểu cách trồng mai lấy đế sao cho đạt hiệu quả cao là mong muốn của rất nhiều người yêu mai, từ người mới bắt đầu đến những nghệ nhân muốn hoàn thiện kỹ năng của mình. Bài viết này sẽ cung cấp cho bạn một hướng dẫn chi tiết, từ khâu chuẩn bị đến các kỹ thuật chăm sóc đặc biệt, giúp cây mai của bạn phát triển bộ rễ như ý, tạo nên những tác phẩm nghệ thuật sống động.
Để có được bộ rễ mai (đế mai) như mong muốn, cần có sự kết hợp hài hòa giữa yếu tố giống, môi trường sống và quan trọng nhất là kỹ thuật chăm sóc, tạo hình bộ rễ ngay từ giai đoạn cây còn nhỏ. Không phải bộ đế nào cũng đẹp tự nhiên; phần lớn chúng là kết quả của quá trình định hướng và tỉa sửa có chủ đích. Một bộ đế khỏe mạnh không chỉ đẹp mà còn giúp cây hấp thụ dinh dưỡng và nước tốt hơn, từ đó cây phát triển khỏe mạnh và sai hoa. Hiểu rõ các yếu tố ảnh hưởng và áp dụng đúng kỹ thuật là chìa khóa để thành công trong việc tạo tác bộ đế cho cây mai vàng. Các loại đế mai phổ biến và được ưa chuộng thường là đế nơm (rễ tỏa đều hình nơm úp), đế bàn (rễ ngang trải rộng) hay các loại đế quái, đế chảy… Mỗi loại đều có vẻ đẹp riêng và đòi hỏi những kỹ thuật xử lý rễ khác nhau. Việc xác định loại đế mong muốn ngay từ đầu sẽ giúp bạn định hình quy trình chăm sóc và cắt tỉa phù hợp.
Bộ rễ đóng vai trò nền tảng cho sự sống còn và phát triển của cây mai. Nó không chỉ neo giữ cây đứng vững mà còn là cơ quan chính hấp thụ nước và chất dinh dưỡng từ đất. Một bộ rễ khỏe mạnh, phân bố đều sẽ đảm bảo cây nhận đủ nguồn lực để phát triển cành lá sum suê, ra hoa đúng vụ và có sức đề kháng tốt với sâu bệnh, điều kiện thời tiết bất lợi. Đặc biệt, đối với cây mai trồng trong chậu, không gian cho rễ phát triển bị hạn chế, do đó việc quản lý và tạo hình bộ rễ càng trở nên quan trọng. Bộ đế đẹp còn là điểm nhấn nghệ thuật, thể hiện sự già cỗi, trường tồn và nét độc đáo của cây mai cổ thụ.
Có nhiều yếu tố ảnh hưởng trực tiếp đến sự phát triển của bộ rễ mai. Đầu tiên là yếu tố giống. Một số giống mai như mai chiếu thủy (dù không phải mai vàng nhưng kỹ thuật tương tự) hoặc các loại mai vàng có đặc tính dễ ra rễ phụ, rễ mọc khỏe sẽ dễ tạo đế hơn. Tuy nhiên, kỹ thuật chăm sóc vẫn là yếu tố quyết định. Chất trồng là yếu tố cực kỳ quan trọng. Rễ mai, đặc biệt là rễ tơ, rất nhạy cảm với môi trường yếm khí hoặc quá ẩm. Chất trồng lý tưởng phải thật tơi xốp, thoát nước tốt nhưng vẫn giữ được độ ẩm và dinh dưỡng cần thiết. Sự cân bằng giữa ẩm và thoáng khí là chìa khóa.
Nước và dinh dưỡng cũng ảnh hưởng trực tiếp đến sự phát triển của rễ. Tưới nước quá nhiều gây úng, thối rễ. Tưới quá ít làm rễ khô, kém phát triển. Phân bón cần cung cấp đầy đủ các nguyên tố đa, trung, vi lượng, đặc biệt là lân và kali ở giai đoạn thúc đẩy ra rễ, nhưng phải bón đúng liều lượng, tránh bón phân chuồng tươi hoặc phân hóa học đậm đặc trực tiếp gây cháy rễ. Ánh sáng mặt trời đầy đủ giúp cây quang hợp tốt, tạo năng lượng cho cả hệ rễ phát triển, tuy nhiên bộ rễ nổi cần được che chắn bớt ánh nắng trực tiếp để tránh bị khô và bỏng.
Kỹ thuật cắt tỉa và tạo hình là yếu tố then chốt trong cách trồng mai lấy đế. Quá trình này bắt đầu từ khi cây còn nhỏ hoặc khi chuyển chậu. Việc cắt tỉa rễ giúp loại bỏ rễ hỏng, rễ mọc chồng chéo, rễ mọc ngược vào thân và kích thích cây đâm ra rễ mới, khỏe mạnh và phân bố đều hơn. Tạo hình bộ rễ có thể thực hiện bằng cách sắp xếp các rễ lớn theo ý muốn khi trồng lại, sử dụng ghim hoặc dây để định hướng rễ, hoặc kê lót đáy chậu bằng đá, gạch để rễ phát triển ngang thay vì đâm sâu.
Quá trình này đòi hỏi sự kiên nhẫn và thực hiện định kỳ qua nhiều lần thay chậu trong nhiều năm. Mỗi lần thay chậu là một cơ hội để kiểm tra, đánh giá và tiếp tục chỉnh sửa bộ rễ. Việc nuôi nổi đế được thực hiện dần dần bằng cách trồng cây cao hơn miệng chậu qua mỗi lần thay, để phần gốc rễ được tiếp xúc với không khí và ánh sáng nhẹ, vỏ rễ sẽ chuyển màu sẫm và chắc khỏe hơn. Khi thực hiện các kỹ thuật này, cần đảm bảo vết cắt rễ được xử lý sạch sẽ để tránh nấm bệnh tấn công, có thể bôi keo liền sẹo chuyên dụng cho cây.
Chọn giống mai vàng khỏe mạnh, không sâu bệnh là bước khởi đầu quan trọng. Nếu trồng từ hạt, chọn những hạt mẩy, chắc. Nếu trồng từ cây con hoặc chiết/ghép, chọn những cây có bộ rễ ban đầu tốt, thân thẳng, không bị tổn thương. Việc kiểm tra kỹ bộ rễ ban đầu sẽ giúp bạn hình dung được tiềm năng phát triển đế và có kế hoạch xử lý phù hợp. Một số người thích trồng từ hạt vì họ có thể kiểm soát bộ rễ từ giai đoạn sớm nhất, dễ dàng định hình rễ cọc và các rễ bên ngay từ đầu.
Chất trồng quyết định 50% thành công trong việc nuôi bộ rễ đẹp. Công thức chất trồng phổ biến cho mai vàng bao gồm trấu hun, xơ dừa, đất thịt nhẹ và phân hữu cơ hoai mục (như phân bò, phân trùn quế). Tỷ lệ thông thường là 4 phần trấu hun + 3 phần xơ dừa + 2 phần đất thịt nhẹ + 1 phần phân hữu cơ. Tuy nhiên, tỷ lệ này có thể điều chỉnh tùy thuộc vào khí hậu và điều kiện thoát nước của chậu. Trấu hun và xơ dừa giúp tạo độ tơi xốp, thoáng khí, chống úng. Đất thịt nhẹ cung cấp một phần dinh dưỡng và độ kết dính vừa phải. Phân hữu cơ bổ sung dinh dưỡng bền vững cho rễ.
Khi trồng cây con hoặc thay chậu, việc chuẩn bị chậu và chất trồng đúng cách rất quan trọng. Chậu nên có nhiều lỗ thoát nước. Lót đáy chậu bằng một lớp mảnh sành, than củi hoặc xốp giúp tăng cường thoát nước và ngăn đất lèn chặt đáy. Khi đặt cây vào chậu, sắp xếp các rễ chính tỏa đều xung quanh gốc. Nếu muốn tạo đế nơm, có thể nâng cao gốc cây lên một chút so với miệng chậu. Nếu muốn tạo đế bàn, cố gắng dàn đều các rễ ngang. Đổ chất trồng nhẹ nhàng vào đầy chậu, dùng tay ấn nhẹ xung quanh gốc để cây đứng vững nhưng tránh nén chặt quá mức làm bí rễ. Tưới nước thật đẫm sau khi trồng để chất trồng ổn định và loại bỏ bọt khí.
Giai đoạn cây non sau khi trồng cần được chăm sóc cẩn thận. Đặt cây ở nơi có ánh sáng nhẹ ban đầu rồi dần chuyển ra nắng đầy đủ khi cây đã bén rễ và bắt đầu phát triển. Tưới nước đều đặn nhưng chỉ khi bề mặt chất trồng khô se. Tránh tưới vào buổi tối, đặc biệt là vào mùa mưa, để hạn chế nấm bệnh. Bón phân cho cây non nên sử dụng các loại phân có tỷ lệ đạm (N) cao hơn một chút để thúc đẩy cây ra lá, tạo thân. Tuy nhiên, sau một thời gian, cần chuyển sang các loại phân cân bằng hoặc có tỷ lệ lân (P) cao hơn một chút để kích thích ra rễ (ví dụ NPK 15-30-15 hoặc phân hữu cơ đã hoai mục hoàn toàn).
Kỹ thuật cắt tỉa rễ là bước quan trọng nhất để định hình bộ đế. Lần cắt tỉa rễ đầu tiên thường được thực hiện khi cây con đủ lớn hoặc khi bạn muốn chuyển cây sang chậu lớn hơn. Nhấc cây ra khỏi chậu cũ, gỡ nhẹ chất trồng bám quanh rễ. Quan sát kỹ bộ rễ. Cắt bỏ rễ cọc quá dài nếu không muốn rễ đâm sâu. Cắt bỏ rễ bị xoắn, rễ mọc ngược, rễ bị tổn thương hoặc chết. Cắt tỉa bớt các rễ tơ mọc quá dày ở đầu rễ cái để kích thích đâm rễ mới. Vết cắt nên dứt khoát, dùng kéo bén và sát khuẩn. Đối với các rễ lớn, vết cắt nên được xử lý bằng keo liền sẹo.
Sau khi cắt tỉa, sắp xếp lại bộ rễ trước khi cho vào chậu mới. Đây là lúc bạn định hình loại đế mong muốn. Để tạo đế nơm, các rễ cái cần được dàn đều xung quanh gốc, hơi chúc xuống và tỏa ra. Có thể sử dụng ghim bằng tre hoặc kim loại mềm để cố định rễ tại chỗ. Để tạo đế bàn, các rễ cái cần được đặt nằm ngang trên bề mặt chất trồng hoặc hơi chìm xuống. Sử dụng các viên đá hoặc gạch vụn kê lót dưới gốc cây cũng là một kỹ thuật phổ biến để ép rễ phát triển ngang. Quá trình này đòi hỏi sự khéo léo và tỉ mỉ.
Việc nuôi nổi đế là một quá trình dần dần. Không nên cố gắng phơi bày toàn bộ bộ rễ cùng lúc, đặc biệt là ở cây non hoặc mới chuyển chậu. Qua mỗi lần thay chậu (thường là 1-2 năm một lần tùy tốc độ phát triển của cây), bạn sẽ nâng cao gốc cây lên một chút so với lần trước. Lớp chất trồng mới sẽ được thêm vào phía dưới. Dần dần, phần rễ phía trên sẽ lộ ra khỏi mặt đất. Phần rễ này khi tiếp xúc với không khí và ánh sáng (dù cần che chắn bớt nắng gắt) sẽ phát triển lớp vỏ dày hơn, chắc khỏe và có màu sẫm đặc trưng của bộ đế già cỗi.
Cần lưu ý rằng không phải tất cả các rễ đều cần được nuôi nổi. Thông thường, chỉ có các rễ cái lớn và phân bố đẹp mới được chọn để lộ thiên, còn các rễ tơ nhỏ hơn vẫn cần được giữ trong chất trồng để đảm bảo chức năng hút nước và dinh dưỡng chính. Khi phần rễ nổi đã được phơi bày, cần chú ý bảo vệ chúng khỏi bị khô hạn quá mức vào mùa nắng gắt hoặc bị tổn thương do tác động bên ngoài. Một lớp rêu hoặc vật liệu giữ ẩm nhẹ có thể được phủ lên bề mặt rễ nổi vào mùa khô.
Chăm sóc định kỳ bao gồm tưới nước, bón phân, cắt tỉa cành lá và kiểm tra bộ rễ. Việc cắt tỉa cành lá giúp cân bằng giữa phần thân lá và bộ rễ, tránh tình trạng bộ rễ không đủ sức nuôi dưỡng tán lá quá lớn. Khi kiểm tra bộ rễ (có thể thực hiện khi thay chậu hoặc kiểm tra định kỳ bề mặt), tiếp tục cắt bỏ rễ hư, rễ mọc sai hướng và chỉnh sửa lại nếu cần thiết. Sự kiên nhẫn là yếu tố quan trọng nhất trong việc tạo tác bộ đế mai. Một bộ đế đẹp và chắc khỏe thường phải mất nhiều năm, thậm chí hàng chục năm mới đạt được.
Một số sai lầm phổ biến cần tránh khi áp dụng cách trồng mai lấy đế bao gồm: tưới nước quá nhiều dẫn đến thối rễ, sử dụng chất trồng quá chặt hoặc kém thoát nước, cắt tỉa rễ quá mạnh tay làm cây bị sốc, không xử lý vết cắt rễ gây nhiễm bệnh, hoặc nóng vội muốn bộ đế nổi nhanh mà phơi bày rễ quá sớm khiến chúng bị tổn thương. Sử dụng phân bón không phù hợp hoặc quá liều lượng cũng có thể gây hại nghiêm trọng đến hệ rễ non nớt.
Đối với những người muốn tăng tốc quá trình hoặc cải thiện bộ rễ của cây mai đã lớn, có thể cân nhắc kỹ thuật ghép rễ. Tìm những cây mai con khỏe mạnh hoặc chiết cành mai đã ra rễ, sau đó ghép các rễ này vào gốc cây mai cần tạo đế theo ý muốn. Kỹ thuật này đòi hỏi sự khéo léo và kinh nghiệm, nhưng có thể tạo ra những bộ đế độc đáo và nhanh chóng hơn so với việc chỉ dựa vào rễ tự nhiên của cây gốc. Một kỹ thuật khác là sử dụng thuốc kích rễ hoặc hormone thực vật (như IBA, NAA) bôi vào vết cắt rễ khi tỉa hoặc khi tạo sẹo ở gốc để kích thích ra rễ mới mạnh mẽ hơn.
Giá trị của một cây mai có bộ đế đẹp không chỉ nằm ở tính thẩm mỹ mà còn thể hiện sự công phu, kỹ thuật và thời gian mà người trồng đã bỏ ra. Bộ đế vững chãi, hài hòa với thân và tán lá tạo nên một tổng thể cân đối, mang ý nghĩa về sự bền vững, thịnh vượng. Đó là lý do tại sao những cây mai có bộ đế độc đáo và được tạo tác kỹ lưỡng luôn có giá trị kinh tế và tinh thần cao. Tham khảo các thông tin về giống cây và kỹ thuật trồng tại hatgiongnongnghiep1.vn có thể giúp bạn có thêm kiến thức nền tảng.
Tóm lại, để thành công với cách trồng mai lấy đế, bạn cần lựa chọn giống cây phù hợp, chuẩn bị chất trồng tơi xốp và thoát nước tốt, thực hiện kỹ thuật cắt tỉa và tạo hình bộ rễ một cách định kỳ và kiên nhẫn qua nhiều năm. Chăm sóc cây đúng cách về nước, ánh sáng và dinh dưỡng là nền tảng để bộ rễ phát triển khỏe mạnh. Tránh những sai lầm phổ biến như úng nước hay cắt tỉa quá mức. Việc tạo tác bộ đế mai không chỉ là kỹ thuật nông nghiệp mà còn là một nghệ thuật đòi hỏi sự tỉ mỉ, khéo léo và trên hết là niềm đam mê với cây mai vàng.