Cây việt quất (blueberry) là loại cây ăn quả có nguồn gốc từ Bắc Mỹ, nổi tiếng với hàm lượng dinh dưỡng cao và hương vị thơm ngon. Tuy nhiên, việc trồng cây việt quất ở miền bắc Việt Nam thường được cho là khó khăn do điều kiện khí hậu đặc thơi. Vùng miền Bắc với bốn mùa rõ rệt, có mùa đông lạnh khô và mùa hè nóng ẩm, đòi hỏi kỹ thuật canh tác chuyên biệt để cây có thể sinh trưởng, phát triển và cho quả tốt. Bài viết này sẽ cung cấp cho bạn những thông tin chi tiết và kinh nghiệm thực tế để trồng thành công cây việt quất ngay tại khu vực miền Bắc, từ việc chọn giống, chuẩn bị đất, kỹ thuật trồng, chăm sóc cho đến phòng trừ sâu bệnh và thu hoạch, giúp bạn có được những vụ mùa bội thu ngay trên mảnh đất của mình. Việc nắm vững các nguyên tắc cơ bản và điều chỉnh phù hợp với điều kiện địa phương là chìa khóa để biến ước mơ trồng việt quất tại miền Bắc thành hiện thực.
Trồng cây việt quất không chỉ mang lại nguồn quả tươi sạch cho gia đình mà còn có thể mở ra cơ hội kinh tế mới. Với giá trị dinh dưỡng và giá trị thị trường cao, việt quất ngày càng được ưa chuộng. Tuy nhiên, như đã đề cập, khí hậu miền Bắc với đặc điểm mùa đông cần đủ lạnh cho cây phân hóa mầm hoa và mùa hè nóng ẩm dễ phát sinh sâu bệnh là những thách thức cần vượt qua. Hiểu rõ nhu cầu sinh học của cây việt quất và áp dụng đúng kỹ thuật sẽ giúp bạn giảm thiểu rủi ro và tối đa hóa năng suất. Bài viết này được xây dựng dựa trên kinh nghiệm thực tế và kiến thức chuyên môn về cây trồng ôn đới, nhằm cung cấp một hướng dẫn toàn diện và đáng tin cậy cho những người muốn thử sức với việc trồng việt quất tại miền Bắc.
Để trồng cây việt quất thành công ở miền Bắc, yếu tố quan trọng hàng đầu cần xem xét chính là nhu cầu làm lạnh (chill hours) của cây. Việt quất thuộc nhóm cây ôn đới, cần một khoảng thời gian nhất định tiếp xúc với nhiệt độ thấp (thường dưới 7.2°C) trong mùa đông để phá ngủ, phân hóa mầm hoa và đảm bảo năng suất quả cho vụ sau. Các giống việt quất khác nhau có yêu cầu về chill hours khác nhau, dao động từ vài trăm đến hơn một nghìn giờ. Miền Bắc Việt Nam, đặc biệt là các vùng núi cao hoặc trung du, thường có mùa đông đủ lạnh để đáp ứng yêu cầu chill hours của một số giống việt quất nhất định, đặc biệt là các giống có nhu cầu chill hours thấp hoặc trung bình. Việc lựa chọn đúng giống phù hợp với điều kiện khí hậu cụ thể của từng vùng ở miền Bắc là bước đi then chốt, quyết định đến 50% sự thành công của quá trình canh tác. Các giống việt quất Highbush (cao bụi) và Southern Highbush (cao bụi phương Nam) là hai nhóm giống phổ biến có tiềm năng trồng ở miền Bắc, với Southern Highbush thường có nhu cầu chill hours thấp hơn và chịu nhiệt tốt hơn, có thể thích nghi tốt hơn với điều kiện miền Bắc.
Ngoài yếu tố nhiệt độ, chất lượng đất và độ pH của đất là yếu tố cực kỳ quan trọng thứ hai khi trồng cây việt quất ở miền bắc. Việt quất là loại cây ưa đất chua mạnh, với độ pH lý tưởng nằm trong khoảng 4.5 đến 5.5. Đây là điểm khác biệt lớn so với nhiều loại cây ăn quả khác thường ưa đất trung tính hoặc hơi kiềm. Đất ở miền Bắc, đặc biệt là các vùng đồng bằng, thường có độ pH cao hơn mức lý tưởng cho việt quất. Do đó, việc điều chỉnh độ pH của đất là bắt buộc. Các phương pháp phổ biến để giảm độ pH bao gồm sử dụng lưu huỳnh nguyên tố (elemental sulfur), mùn cưa thông, rêu than bùn (sphagnum peat moss) hoặc các loại phân bón có tính axit. Việc kiểm tra độ pH của đất trước khi trồng và theo dõi định kỳ trong quá trình canh tác là rất cần thiết để đảm bảo cây nhận đủ dinh dưỡng và phát triển khỏe mạnh. Đất trồng cũng cần có cấu trúc tơi xốp, thoát nước tốt nhưng vẫn giữ được độ ẩm cần thiết, bởi rễ việt quất là rễ chùm, nông và mẫn cảm với tình trạng úng nước.
Để chuẩn bị đất trồng cây việt quất ở miền Bắc, nếu trồng trên diện tích nhỏ hoặc trong chậu, bạn có thể sử dụng hỗn hợp giá thể chuyên biệt. Hỗn hợp này thường bao gồm rêu than bùn (peat moss), vỏ thông mục, mùn cưa thông, đá trân châu (perlite) hoặc đá vermiculite. Rêu than bùm là thành phần quan trọng giúp tạo độ chua và giữ ẩm. Tỷ lệ phổ biến có thể là 50-60% rêu than bùn kết hợp với các vật liệu khác để tăng độ thông thoáng. Đối với diện tích lớn hơn, cần tiến hành cải tạo đất trên diện rộng. Đầu tiên, kiểm tra độ pH hiện tại của đất. Nếu độ pH cao hơn 5.5, cần bón lưu huỳnh nguyên tố vào đất và để một thời gian (vài tháng) để lưu huỳnh phân hủy và làm giảm độ pH. Liều lượng lưu huỳnh cần bón phụ thuộc vào độ pH ban đầu của đất và loại đất (đất sét cần nhiều hơn đất cát). Nên tham khảo ý kiến chuyên gia nông nghiệp hoặc sử dụng công cụ tính toán dựa trên kết quả xét nghiệm đất để xác định liều lượng chính xác. Bổ sung một lượng lớn vật liệu hữu cơ có tính axit như rêu than bùn hoặc vỏ thông mục vào đất cũng giúp cải thiện cấu trúc đất và duy trì độ pH thấp.
Khi đã chọn được giống phù hợp và chuẩn bị đất đạt yêu cầu, bước tiếp theo là chọn cây giống việt quất chất lượng. Nên mua cây giống từ các vườn ươm uy tín, đảm bảo cây khỏe mạnh, không sâu bệnh và có nguồn gốc rõ ràng. Cây giống ghép hoặc chiết cành thường cho quả nhanh hơn so với cây gieo hạt. Chọn cây có bầu rễ phát triển tốt, thân cây cứng cáp, lá xanh tươi. Tránh mua những cây có dấu hiệu bệnh tật, còi cọc hoặc rễ bị xoắn chặt trong bầu. Thời điểm trồng cây việt quất ở miền Bắc lý tưởng nhất là vào cuối mùa thu hoặc đầu mùa xuân, khi cây đang trong giai đoạn ngủ đông hoặc chuẩn bị nảy mầm. Trồng vào thời điểm này giúp cây có thời gian bén rễ và ổn định trước khi bước vào mùa hè nóng bức hoặc mùa đông lạnh giá.
Kỹ thuật trồng cây việt quất bao gồm việc đào hố hoặc luống trồng. Kích thước hố trồng nên rộng gấp đôi bầu rễ và sâu vừa đủ để mặt bầu ngang bằng hoặc hơi cao hơn mặt đất xung quanh một chút để tránh đọng nước. Nếu trồng trên diện tích lớn, có thể làm luống cao để cải thiện khả năng thoát nước. Khoảng cách giữa các cây tùy thuộc vào giống và mục đích trồng (trồng để lấy quả thương phẩm hay trồng cảnh). Thông thường, khoảng cách giữa các cây trong hàng là 1-1.5 mét và khoảng cách giữa các hàng là 2-3 mét. Sau khi đặt cây vào hố, lấp đất nhẹ nhàng xung quanh bầu rễ, ấn nhẹ để loại bỏ túi khí. Tưới nước đẫm ngay sau khi trồng để cố định cây và đảm bảo đất xung quanh rễ đủ ẩm. Phủ một lớp vật liệu hữu cơ (như vỏ thông mục, mùn cưa, rơm rạ…) dày 5-10cm xung quanh gốc cây để giữ ẩm, điều hòa nhiệt độ đất, ngăn ngừa cỏ dại và dần phân hủy để bổ sung dinh dưỡng, đồng thời duy trì độ pH thấp cho đất.
Chăm sóc cây việt quất sau khi trồng đòi hỏi sự tỉ mỉ, đặc biệt là về chế độ tưới nước và bón phân. Việt quất có hệ rễ nông, rất nhạy cảm với tình trạng khô hạn nhưng lại không chịu được úng nước. Do đó, cần duy trì độ ẩm đất ổn định, đặc biệt là trong giai đoạn cây ra hoa, đậu quả và phát triển trái. Tần suất tưới nước phụ thuộc vào điều kiện thời tiết, loại đất và giai đoạn phát triển của cây. Vào mùa khô nóng, cần tưới thường xuyên và lượng nước nhiều hơn. Nên tưới vào buổi sáng sớm hoặc chiều mát để giảm thiểu bốc hơi và tránh làm ẩm lá cây vào ban đêm, hạn chế nấm bệnh. Sử dụng hệ thống tưới nhỏ giọt là lý tưởng nhất vì nó cung cấp nước trực tiếp vào vùng rễ, tiết kiệm nước và giữ cho lá cây khô ráo.
Đối với việc bón phân, cây việt quất có nhu cầu dinh dưỡng khá đặc biệt do khả năng hấp thụ các ion dinh dưỡng bị ảnh hưởng bởi độ pH của đất. Cây việt quất hấp thụ tốt các dạng đạm amoni (NH4+) hơn là đạm nitrat (NO3-), điều này cũng liên quan đến môi trường đất axit. Sử dụng phân bón chuyên dụng cho cây ưa axit hoặc các loại phân bón có chứa đạm dạng amoni là lựa chọn tốt. Các loại phân bón như phân sulfate amon, urea coated với lưu huỳnh, hoặc phân bón NPK có công thức đặc biệt cho cây việt quất thường được khuyến nghị. Nên chia làm nhiều lần bón trong năm, bắt đầu vào đầu mùa xuân khi cây chuẩn bị nảy chồi và kết thúc vào cuối mùa hè. Tránh bón phân vào cuối mùa thu và mùa đông vì có thể kích thích cây ra lộc non và dễ bị tổn thương do sương giá. Lượng phân bón tùy thuộc vào độ tuổi và tình trạng sinh trưởng của cây. Bón phân hữu cơ như phân trùn quế, phân ủ từ vỏ thông hoặc rêu than bùn cũng rất có lợi cho cây. Cần lưu ý không bón quá liều vì có thể gây cháy rễ hoặc ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe cây.
Cắt tỉa là một kỹ thuật quan trọng giúp duy trì hình dáng cây, tăng cường thông thoáng, loại bỏ cành già cỗi, sâu bệnh và kích thích cây ra hoa, đậu quả nhiều hơn. Cây việt quất nên được cắt tỉa hàng năm vào cuối mùa đông hoặc đầu mùa xuân khi cây đang ngủ đông. Đối với cây non (1-2 năm tuổi), chỉ cần cắt bỏ những cành yếu, cành sát đất hoặc cành bị sâu bệnh. Đối với cây trưởng thành, mục tiêu cắt tỉa là loại bỏ khoảng 1/4 đến 1/3 số cành già (cành có màu nâu đậm, vỏ sần sùi), cành đan chéo nhau, cành mọc quá sát đất. Giữ lại những cành tơ khỏe mạnh (cành có màu vàng xanh hoặc đỏ, vỏ nhẵn) vì đây là những cành sẽ cho quả trong vụ tới. Cắt tỉa đúng cách giúp ánh sáng và không khí lưu thông tốt hơn vào bên trong tán cây, hạn chế sâu bệnh phát triển và tập trung năng lượng cho việc nuôi dưỡng cành quả.
Phòng trừ sâu bệnh hại là một thách thức không nhỏ khi trồng cây việt quất ở miền bắc, đặc biệt là trong điều kiện nóng ẩm của mùa hè. Các loại sâu bệnh hại phổ biến trên cây việt quất bao gồm rệp sáp, bọ trĩ, sâu ăn lá, nấm mốc xám, bệnh thán thư, bệnh đốm lá… Biện pháp phòng trừ tổng hợp (IPM) là cách tiếp cận hiệu quả nhất. Duy trì vườn cây sạch sẽ, thông thoáng, cắt tỉa định kỳ để loại bỏ mầm bệnh, kiểm soát cỏ dại xung quanh gốc. Sử dụng các loại thuốc bảo vệ thực vật có nguồn gốc sinh học hoặc hóa học khi cần thiết, tuân thủ nguyên tắc “4 đúng” (đúng thuốc, đúng lúc, đúng liều lượng, đúng cách) và đảm bảo thời gian cách ly an toàn trước khi thu hoạch. Thường xuyên thăm vườn để phát hiện sớm các dấu hiệu của sâu bệnh và có biện pháp xử lý kịp thời. Đối với các bệnh nấm, việc tưới nước vào gốc thay vì tưới lên lá và đảm bảo độ thông thoáng cho tán cây là rất quan trọng trong việc phòng ngừa.
Một điểm đặc biệt khi trồng việt quất ở miền Bắc là việc chuẩn bị cho mùa đông lạnh. Mặc dù cây cần thời gian làm lạnh để ra hoa, nhiệt độ quá thấp hoặc sương giá mạnh kéo dài có thể gây hại cho cây non hoặc mầm hoa. Ở những vùng có khả năng xảy ra sương giá cực đoan, việc che phủ gốc cây bằng rơm rạ hoặc vật liệu hữu cơ dày hơn vào cuối mùa thu có thể giúp bảo vệ bộ rễ. Đối với cây trồng trong chậu, có thể di chuyển chậu vào nơi có mái che hoặc nhà kính mini trong những đợt rét đậm. Việc lựa chọn giống chịu lạnh tốt cũng là một yếu tố giúp cây vượt qua mùa đông miền Bắc dễ dàng hơn.
Sau khi cây ra hoa và đậu quả, việc chăm sóc tập trung vào việc cung cấp đủ nước và dinh dưỡng để quả phát triển. Quả việt quất thường chín sau khoảng 6-8 tuần kể từ khi ra hoa, tùy thuộc vào giống và điều kiện thời tiết. Thu hoạch quả việt quất được thực hiện khi quả đã chuyển sang màu xanh tím hoặc tím sẫm hoàn toàn (đối với các giống quả xanh) và dễ dàng tách khỏi cuống. Quả việt quất chín không chín đồng loạt, nên cần thu hoạch làm nhiều đợt. Thu hoạch nhẹ nhàng bằng tay để tránh làm dập quả và bảo quản nơi khô ráo, thoáng mát sau khi thu hoạch. Năng suất của cây việt quất sẽ tăng dần theo tuổi cây, đạt đỉnh khi cây khoảng 6-8 năm tuổi.
Đối với những người có diện tích hạn chế hoặc muốn trồng thử nghiệm, trồng việt quất trong chậu là một giải pháp tuyệt vời. Khi trồng trong chậu, việc kiểm soát giá thể, độ pH và chế độ tưới nước trở nên dễ dàng hơn. Kích thước chậu nên đủ lớn (tối thiểu 20-30 lít) để cây có không gian phát triển bộ rễ. Sử dụng hỗn hợp giá thể chuyên dụng cho cây ưa axit như đã mô tả ở trên. Đảm bảo chậu có lỗ thoát nước tốt. Việc trồng trong chậu cũng giúp dễ dàng di chuyển cây vào nơi trú đông khi cần thiết hoặc điều chỉnh vị trí để cây nhận đủ ánh sáng mặt trời (cây việt quất cần ít nhất 6-8 giờ nắng mỗi ngày). Chăm sóc cây trong chậu cũng tương tự như trồng dưới đất, nhưng cần chú ý hơn đến việc tưới nước vì giá thể trong chậu dễ bị khô nhanh hơn, đồng thời cần bón phân định kỳ để bổ sung dinh dưỡng bị rửa trôi sau mỗi lần tưới.
Thị trường việt quất tươi và các sản phẩm chế biến từ việt quất ngày càng phát triển, mang lại tiềm năng kinh tế cho người trồng. Việc nắm vững kỹ thuật trồng cây việt quất ở miền bắc và sản xuất ra những quả việt quất chất lượng cao có thể mang lại thu nhập đáng kể. Ngoài ra, mô hình du lịch nông trại kết hợp tham quan vườn việt quất và trải nghiệm tự tay hái quả cũng là một hướng đi mới đầy triển vọng tại miền Bắc. Để đảm bảo chất lượng quả và cạnh tranh trên thị trường, việc áp dụng các tiêu chuẩn canh tác an toàn như VietGAP hoặc GlobalGAP là rất cần thiết. Việc liên kết với các nhà hàng, khách sạn, siêu thị hoặc xây dựng kênh bán hàng online riêng có thể giúp mở rộng thị trường tiêu thụ. Thông tin chi tiết về giống cây, kỹ thuật canh tác và vật tư nông nghiệp phù hợp có thể được tìm thấy tại các nguồn uy tín, trong đó có hatgiongnongnghiep1.vn.
Tổng kết lại, việc trồng cây việt quất ở miền bắc là hoàn toàn khả thi nếu áp dụng đúng kỹ thuật và lựa chọn giống phù hợp với điều kiện khí hậu và thổ nhưỡng đặc trưng của vùng. Các yếu tố then chốt bao gồm chọn giống có nhu cầu chill hours và khả năng chịu nhiệt phù hợp, chuẩn bị đất hoặc giá thể có độ pH từ 4.5 đến 5.5, cung cấp đủ nước và dinh dưỡng, cắt tỉa định kỳ và chủ động phòng trừ sâu bệnh hại. Mặc dù có những thách thức riêng so với các vùng trồng việt quất truyền thống, nhưng với sự kiên trì và áp dụng khoa học kỹ thuật, người dân miền Bắc hoàn toàn có thể thu hoạch được những vụ quả việt quất chất lượng ngay trên mảnh vườn của mình, góp phần đa dạng hóa cây trồng và nâng cao thu nhập.