Trồng cây đậu tương là một hoạt động nông nghiệp mang lại giá trị kinh tế cao và nguồn dinh dưỡng dồi dào. Tuy nhiên, để cây đậu tương phát triển tốt ngay từ giai đoạn đầu, việc chuẩn bị “bầu” hay môi trường sống ban đầu cho hạt giống và cây con đóng vai trò cực kỳ quan trọng. “Làm bầu” ở đây có thể hiểu theo nhiều nghĩa, từ việc chuẩn bị luống đất, lên luống, làm đất tơi xốp cho đến việc gieo hạt vào bầu ươm riêng biệt trước khi cấy ra đồng. Quy trình này đòi hỏi sự tỉ mỉ, hiểu biết về đặc tính của cây đậu tương và điều kiện thổ nhưỡng, khí hậu. Việc áp dụng đúng kỹ thuật “làm bầu” không chỉ giúp hạt nảy mầm đồng đều, cây con khỏe mạnh, mà còn tạo nền tảng vững chắc cho sự sinh trưởng, phát triển và năng suất sau này của cây. Một bầu đất tốt, giàu dinh dưỡng và có cấu trúc phù hợp sẽ bảo vệ rễ non, cung cấp đủ ẩm và không khí, giúp cây vượt qua giai đoạn dễ tổn thương nhất một cách thuận lợi.
Tìm Hiểu Về Cây Đậu Tương Và Yêu Cầu Về Môi Trường Sống Ban Đầu
Cây đậu tương (Glycine max) là một loại cây họ đậu, có khả năng cố định đạm từ không khí thông qua vi khuẩn cộng sinh trên rễ. Điều này có nghĩa là cây đậu tương không đòi hỏi lượng đạm bón quá lớn như các loại cây trồng khác, nhưng lại rất nhạy cảm với điều kiện đất đai và môi trường ở giai đoạn nảy mầm và cây con. Đậu tương ưa đất tơi xốp, thoát nước tốt, giàu mùn và có độ pH trung tính đến hơi chua (tốt nhất từ 6.0 đến 7.0). Đất quá chặt, úng nước hoặc quá chua/kiềm sẽ ảnh hưởng nghiêm trọng đến khả năng nảy mầm, phát triển của hệ rễ và hoạt động của vi khuẩn cố định đạm. Ánh sáng đầy đủ và nhiệt độ ấm áp (khoảng 20-30°C) là lý tưởng cho sự nảy mầm và sinh trưởng ban đầu.
Giai đoạn cây con, khoảng 2-3 tuần sau khi nảy mầm, là thời điểm cây hình thành bộ rễ ban đầu. Nếu môi trường đất không thuận lợi, rễ sẽ kém phát triển, cây yếu ớt, dễ bị sâu bệnh tấn công. Do đó, việc chuẩn bị “bầu” hay môi trường gieo hạt ban đầu chính là tạo ra điều kiện tối ưu nhất cho sự sống sót và phát triển khỏe mạnh của cây ngay từ những ngày đầu tiên. Điều này bao gồm việc làm đất kỹ, xử lý mầm bệnh, cung cấp đủ dinh dưỡng dễ tiêu và đảm bảo độ ẩm thích hợp.
Các Phương Pháp “Làm Bầu” Trồng Đậu Tương Phổ Biến
Có nhiều phương pháp để chuẩn bị môi trường gieo hạt cho cây đậu tương, tùy thuộc vào quy mô canh tác, điều kiện đất đai và mục đích của người trồng. Mỗi phương pháp có những ưu nhược điểm riêng và phù hợp với các tình huống khác nhau.
Phương Pháp Gieo Hạt Trực Tiếp Trên Luống Đất
Đây là phương pháp phổ biến nhất trong canh tác đậu tương quy mô lớn. “Làm bầu” ở đây chính là chuẩn bị luống đất một cách kỹ lưỡng để gieo hạt trực tiếp xuống.
Quy trình chuẩn bị luống đất:
- Chọn đất và làm đất: Chọn khu vực đất phù hợp, tốt nhất là đất thịt nhẹ hoặc đất cát pha giàu mùn. Đất cần được cày bừa kỹ để phá vỡ cấu trúc chặt, tạo độ tơi xốp. Có thể cày sâu 20-25cm. Sau khi cày, tiến hành bừa san phẳng mặt ruộng.
- Xử lý đất: Nếu đất có tiền sử sâu bệnh hoặc cỏ dại nhiều, có thể cần xử lý vôi bột để khử chua, cải tạo đất và diệt mầm bệnh. Phơi đất dưới nắng vài ngày cũng giúp tiêu diệt một số mầm bệnh và sâu hại.
- Bón phân lót: Bón lót các loại phân hữu cơ hoai mục (phân chuồng, phân xanh) hoặc phân phức hợp NPK theo khuyến cáo cho từng loại đất và vùng miền. Phân lân thường được ưu tiên bón lót vì giúp kích thích bộ rễ phát triển mạnh. Trộn đều phân với lớp đất mặt.
- Lên luống: Tùy thuộc vào phương pháp canh tác và điều kiện thoát nước, có thể gieo đậu tương trên mặt phẳng hoặc lên luống. Lên luống thường được áp dụng ở những vùng đất thấp, dễ bị úng nước hoặc vào mùa mưa. Luống có chiều rộng khoảng 60-80cm, cao 20-30cm, rãnh luống rộng 30-40cm để thoát nước. Đối với đất thoát nước tốt, có thể gieo trên mặt phẳng hoặc luống thấp.
- Làm phẳng mặt luống: Sau khi lên luống, làm phẳng bề mặt luống, đảm bảo đất tơi xốp và không có cục lớn.
Ưu điểm của phương pháp gieo trực tiếp: Tiết kiệm công sức và chi phí cho việc ươm cây con, cây ít bị sốc khi không phải trải qua quá trình cấy ghép.
Nhược điểm: Khó kiểm soát các yếu tố môi trường ở giai đoạn đầu, dễ bị ảnh hưởng bởi sâu bệnh, cỏ dại và thời tiết bất lợi (mưa lớn, hạn hán). Tỷ lệ nảy mầm có thể không đồng đều nếu chất lượng hạt giống hoặc điều kiện đất không tốt.
Phương Pháp Gieo Hạt Trong Bầu Ươm (Bầu Ni Long, Khay Xốp, Chậu Nhỏ)
Phương pháp này phù hợp với quy mô nhỏ hơn, canh tác hữu cơ hoặc khi muốn kiểm soát chặt chẽ giai đoạn cây con trước khi cấy ra đồng. “Bầu” ở đây là các túi ni lông nhỏ, khay xốp có nhiều ô hoặc các chậu nhỏ đựng hỗn hợp đất ươm.
Quy trình chuẩn bị bầu ươm:
- Chọn vật liệu làm bầu: Sử dụng túi ni lông kích thước nhỏ (khoảng 5x7cm), khay xốp chuyên dụng cho ươm hạt (có nhiều ô vuông nhỏ), hoặc các chậu nhựa nhỏ. Đảm bảo vật liệu làm bầu có lỗ thoát nước tốt ở đáy.
- Chuẩn bị hỗn hợp đất ươm: Đây là bước quan trọng nhất trong cách làm bầu trồng cây đậu tương theo phương pháp này. Hỗn hợp đất ươm cần tơi xốp, thoát nước tốt, giàu dinh dưỡng và sạch mầm bệnh. Tỷ lệ phối trộn phổ biến là:
- Đất sạch (đất vườn, đất phù sa): 40-50%
- Giá thể hữu cơ (mùn cưa hoai mục, xơ dừa đã xử lý chát, tro trấu hun, phân bò hoai mục): 40-50%
- Cát sạch: 10% (giúp tăng độ tơi xốp và thoát nước)
- Có thể bổ sung thêm một ít phân lân hoặc phân hữu cơ vi sinh.
Trộn đều các thành phần, loại bỏ tạp chất (đá, rễ cây).
- Xử lý hỗn hợp đất ươm: Để đảm bảo hỗn hợp đất sạch mầm bệnh, có thể tưới nước sôi để nguội hoặc trộn với thuốc diệt nấm, diệt khuẩn sinh học (ví dụ: Trichoderma). Phơi hỗn hợp dưới nắng cũng giúp giảm mầm bệnh.
- Đóng hỗn hợp vào bầu/khay: Cho hỗn hợp đất ươm đã chuẩn bị vào đầy các túi ni lông, ô trên khay xốp hoặc chậu nhỏ. Nén nhẹ đất để bầu không bị vỡ khi cấy.
- Gieo hạt: Đặt hạt đậu tương đã xử lý (nếu có) vào giữa mỗi bầu/ô. Độ sâu gieo hạt khoảng 2-3cm. Sau đó, phủ nhẹ một lớp đất mỏng lên trên và tưới giữ ẩm.
Ưu điểm của phương pháp gieo trong bầu ươm: Kiểm soát tốt hơn môi trường sinh trưởng ban đầu, cây con ít bị sâu bệnh và cỏ dại cạnh tranh, tỷ lệ nảy mầm cao và đồng đều hơn. Dễ dàng chọn lọc cây con khỏe mạnh để cấy ra đồng. Có thể chủ động thời vụ hơn.
Nhược điểm: Tốn công sức và chi phí cho việc chuẩn bị bầu và chăm sóc cây con tại vườn ươm, công đoạn cấy cây ra đồng tốn thời gian và có thể gây sốc cho cây nếu không thực hiện đúng kỹ thuật.
Phương Pháp Trồng Trong Chậu Hoặc Thùng Xốp (Đối Với Canh Tác Tại Nhà)
Đối với những người muốn trồng đậu tương tại nhà, ban công hoặc sân thượng, việc sử dụng chậu hoặc thùng xốp là phương pháp “làm bầu” phù hợp.
Quy trình chuẩn bị chậu/thùng xốp:
- Chọn chậu/thùng: Sử dụng chậu nhựa, chậu sành, hoặc thùng xốp có kích thước phù hợp (đủ sâu để rễ phát triển, đường kính/chiều rộng ít nhất 20-30cm cho mỗi cây hoặc vài cây tùy mật độ). Đảm bảo đáy chậu/thùng có đủ lỗ thoát nước.
- Chuẩn bị hỗn hợp đất trồng: Tương tự như hỗn hợp đất ươm, đất trồng trong chậu cần tơi xốp, thoát nước tốt và giàu dinh dưỡng. Tỷ lệ phối trộn có thể tương tự hoặc bổ sung thêm các loại phân bón tan chậm.
- Đất sạch: 40%
- Giá thể hữu cơ: 40%
- Cát hoặc đá perlite/vermiculite: 10-20% (tăng độ thoát nước và giữ ẩm)
- Phân trùn quế hoặc phân hữu cơ hoai mục: Một lượng nhỏ trộn đều.
- Xử lý hỗn hợp đất: Xử lý tương tự như hỗn hợp đất ươm để loại bỏ mầm bệnh.
- Cho hỗn hợp vào chậu/thùng: Đổ hỗn hợp đất đã chuẩn bị vào chậu/thùng, cách miệng khoảng 5-7cm.
- Gieo hạt hoặc cấy cây con: Có thể gieo trực tiếp hạt đậu tương đã xử lý vào chậu/thùng (gieo 2-3 hạt/lỗ, sau khi nảy mầm chọn giữ lại 1 cây khỏe nhất) hoặc cấy cây con đã ươm từ khay/bầu vào. Độ sâu gieo hạt/độ sâu cấy cây tương tự như khi gieo trên luống hoặc ươm bầu.
Ưu điểm: Dễ kiểm soát môi trường trồng, phù hợp với diện tích nhỏ, có thể trồng trái vụ nếu có điều kiện bảo vệ, dễ dàng chăm sóc và phòng trừ sâu bệnh.
Nhược điểm: Năng suất thấp hơn so với trồng trên diện tích lớn, cần chú ý tưới tiêu và bón phân thường xuyên hơn do lượng đất giới hạn.
Các Bước Chi Tiết Trong Cách Làm Bầu Trồng Cây Đậu Tương Hiệu Quả
Sau khi đã chọn được phương pháp “làm bầu” phù hợp, dưới đây là các bước chi tiết để thực hiện:
Bước 1: Chuẩn Bị Hạt Giống
Chọn hạt giống đậu tương chất lượng cao, có tỷ lệ nảy mầm trên 85%, không bị sâu bệnh, nấm mốc. Nên mua hạt giống từ các cửa hàng uy tín hoặc từ thương hiệu được công nhận như hatgiongnongnghiep1.vn để đảm bảo chất lượng.
Trước khi gieo, có thể xử lý hạt giống để tăng tỷ lệ nảy mầm và phòng trừ nấm bệnh ban đầu:
- Ngâm hạt: Ngâm hạt giống trong nước ấm (khoảng 40-50°C, tức là 2 sôi : 3 lạnh) trong khoảng 2-4 giờ. Không nên ngâm quá lâu vì dễ gây úng hạt.
- Ủ hạt (tùy chọn): Đối với một số giống hoặc khi thời tiết lạnh, có thể ủ hạt trong khăn ẩm hoặc giấy thấm nước sau khi ngâm cho hạt nứt nanh trước khi gieo.
- Xử lý thuốc: Trộn hạt giống đã ngâm/ủ (hoặc hạt khô) với thuốc trừ nấm, trừ sâu bệnh hại hạt và cây con theo hướng dẫn của nhà sản xuất. Có thể sử dụng các loại thuốc sinh học để an toàn hơn. Một số người còn trộn hạt giống với chế phẩm vi sinh cố định đạm để tăng cường khả năng hấp thu đạm của cây.
Bước 2: Chuẩn Bị Đất Hoặc Hỗn Hợp Đất Trồng (Đã Nêu Chi Tiết Ở Phần Trên)
Tuân thủ các hướng dẫn đã trình bày cho từng phương pháp (gieo trực tiếp, ươm bầu, trồng chậu) để có được đất hoặc hỗn hợp đất phù hợp nhất. Đảm bảo đất đã được làm tơi xốp, thoát nước tốt và xử lý mầm bệnh nếu cần.
Bước 3: Tiến Hành “Làm Bầu” và Gieo Hạt/Cấy Cây
-
Đối với gieo trực tiếp trên luống:
- Đào lỗ hoặc rạch hàng trên mặt luống đã chuẩn bị. Khoảng cách giữa các hàng và giữa các cây tùy thuộc vào giống đậu tương và điều kiện canh tác (thường khoảng cách hàng 40-60cm, khoảng cách cây trên hàng 10-20cm).
- Đặt hạt giống đã xử lý vào lỗ/hàng đã chuẩn bị. Mỗi lỗ có thể gieo 2-3 hạt để đảm bảo mật độ (sau khi cây mọc sẽ tỉa bỏ cây yếu chỉ giữ lại 1-2 cây khỏe nhất).
- Phủ nhẹ một lớp đất mỏng lên trên (độ dày lớp phủ khoảng 2-3cm). Không nên phủ quá dày.
- Tưới nước nhẹ nhàng để giữ ẩm cho đất.
-
Đối với gieo trong bầu ươm/khay xốp:
- Đổ đầy hỗn hợp đất ươm đã chuẩn bị vào các bầu/ô trên khay.
- Dùng ngón tay hoặc que nhỏ tạo một lỗ nhỏ ở giữa mỗi bầu/ô, sâu khoảng 2-3cm.
- Đặt 1 hạt đậu tương đã xử lý vào mỗi lỗ.
- Phủ nhẹ đất lên trên.
- Tưới nước nhẹ nhàng để giữ ẩm. Đặt các bầu/khay ở nơi có đủ ánh sáng (nhưng tránh ánh nắng trực tiếp quá gắt lúc trưa hè) và thông thoáng.
-
Đối với trồng trong chậu/thùng xốp:
- Đổ đầy hỗn hợp đất trồng đã chuẩn bị vào chậu/thùng.
- Có thể gieo 2-3 hạt vào mỗi chậu lớn hoặc cấy cây con đã ươm vào. Nếu gieo hạt, tạo lỗ sâu 2-3cm, đặt hạt vào và phủ đất. Nếu cấy cây con, đào lỗ vừa đủ bầu rễ cây con, nhẹ nhàng đặt bầu cây vào, lấp đất và nén nhẹ.
- Tưới nước nhẹ nhàng sau khi gieo/cấy.
Bước 4: Chăm Sóc Giai Đoạn Cây Con
Giai đoạn từ khi gieo hạt đến khi cây con có 2-3 lá thật là rất quan trọng. Việc chăm sóc đúng cách sẽ giúp cây con phát triển khỏe mạnh, tạo tiền đề cho năng suất cao.
- Tưới nước: Giữ ẩm cho đất là yếu tố then chốt, nhưng tránh tưới quá nhiều gây úng. Tưới nước nhẹ nhàng, đều đặn, đặc biệt vào những ngày nắng nóng. Kiểm tra độ ẩm của đất bằng cách dùng ngón tay cảm nhận. Tưới vào buổi sáng sớm hoặc chiều mát.
- Ánh sáng: Đậu tương là cây ưa sáng. Đảm bảo cây con nhận đủ ánh sáng mặt trời (ít nhất 6-8 giờ/ngày). Nếu ươm trong nhà kính hoặc dưới mái che, cần đảm bảo ánh sáng truyền qua tốt.
- Nhiệt độ: Giữ nhiệt độ môi trường phù hợp, lý tưởng từ 20-30°C. Tránh để cây con tiếp xúc với nhiệt độ quá thấp hoặc quá cao, đặc biệt là sương muối hoặc nắng gắt.
- Kiểm soát cỏ dại: Cỏ dại cạnh tranh dinh dưỡng và ánh sáng với cây con. Nhổ cỏ sớm và thường xuyên, đặc biệt đối với phương pháp gieo trực tiếp trên luống. Nếu ươm bầu, cỏ dại thường ít hơn.
- Phòng trừ sâu bệnh: Giai đoạn cây con rất dễ bị các loại sâu ăn lá, rệp, và bệnh nấm tấn công (ví dụ: bệnh lở cổ rễ). Thường xuyên kiểm tra cây để phát hiện sớm sâu bệnh. Có thể sử dụng các biện pháp phòng trừ sinh học hoặc hóa học nếu cần thiết, nhưng ưu tiên các biện pháp an toàn và thân thiện với môi trường. Giữ cho môi trường thông thoáng, tránh tưới nước vào buổi tối muộn để giảm ẩm độ, hạn chế nấm bệnh phát triển.
- Tỉa cây (đối với gieo nhiều hạt/lỗ/bầu): Khi cây con có 1-2 lá thật, tiến hành tỉa bỏ những cây yếu, giữ lại 1-2 cây khỏe nhất trên mỗi lỗ/bầu/chậu tùy theo mật độ mong muốn.
Bước 5: Cấy Cây Ra Đồng (Nếu Gieo Trong Bầu Ươm)
Khi cây con được khoảng 15-20 ngày tuổi, có 2-3 lá thật khỏe mạnh, rễ phát triển tốt và bắt đầu mọc rễ phụ quanh bầu đất (nhưng chưa quấn chặt), là thời điểm thích hợp để cấy ra đồng.
Quy trình cấy cây:
- Chuẩn bị đất ngoài đồng: Chuẩn bị đất ở khu vực cấy tương tự như chuẩn bị luống cho gieo trực tiếp (cày bừa, bón lót, lên luống nếu cần).
- Làm ẩm đất: Tưới đủ ẩm cho đất ở khu vực sẽ cấy trước khi nhổ/lấy bầu cây con.
- Nhổ/Lấy bầu cây con: Tưới ẩm nhẹ các bầu ươm trước khi nhổ để bầu đất không bị vỡ. Nhẹ nhàng lấy từng bầu cây ra khỏi túi ni lông hoặc khay xốp. Hạn chế làm vỡ bầu đất và tổn thương bộ rễ.
- Cấy cây: Đào lỗ trên luống/mặt đất đã chuẩn bị, sâu vừa đủ đặt bầu cây con. Đặt nhẹ nhàng bầu cây vào lỗ, sao cho mặt bầu đất ngang bằng hoặc hơi thấp hơn mặt đất. Lấp đất xung quanh gốc cây và nén nhẹ.
- Tưới nước: Tưới nước ngay sau khi cấy để giữ ẩm và giúp rễ cây nhanh chóng tiếp xúc với đất mới.
- Che chắn (nếu cần): Nếu thời tiết nắng gắt, có thể che chắn cho cây con trong vài ngày đầu sau khi cấy để giảm sốc và giúp cây phục hồi nhanh hơn.
Yếu Tố Quan Trọng Khác Khi Làm Bầu Trồng Đậu Tương
Ngoài các bước kỹ thuật, còn nhiều yếu tố khác ảnh hưởng đến hiệu quả của việc “làm bầu” và sự phát triển của cây đậu tương giai đoạn đầu:
Thời Vụ Gieo Trồng
Đậu tương có thể trồng được nhiều vụ trong năm tùy thuộc vào điều kiện khí hậu của từng vùng. Việc chọn thời vụ phù hợp giúp cây tránh được những giai đoạn thời tiết khắc nghiệt và sâu bệnh phát triển mạnh. Tham khảo lịch thời vụ gieo trồng đậu tương của địa phương bạn để có kế hoạch phù hợp. “Làm bầu” vào đúng thời điểm sẽ đảm bảo cây con sẵn sàng cấy ra đồng khi điều kiện thời tiết thuận lợi nhất.
Quản Lý Nước
Đậu tương rất nhạy cảm với tình trạng úng nước, đặc biệt là ở giai đoạn cây con. Hệ thống thoát nước trong luống, bầu ươm hoặc chậu cần được đảm bảo. Ngược lại, giai đoạn nảy mầm và cây con cũng cần đủ ẩm. Do đó, việc quản lý nước tưới và thoát nước là cực kỳ quan trọng. Tưới vừa đủ, tránh để đất bị khô hoặc quá ẩm.
Phòng Trừ Sâu Bệnh Hại Giai Đoạn Cây Con
Các loại sâu như sâu xám, sâu ăn lá, rệp; và các bệnh như lở cổ rễ, chết rạp cây con là những mối đe dọa lớn ở giai đoạn đầu. Việc xử lý hạt giống, đất và duy trì môi trường thông thoáng, không quá ẩm sẽ giúp phòng ngừa hiệu quả. Thường xuyên kiểm tra đồng ruộng/vườn ươm để phát hiện sớm và có biện pháp xử lý kịp thời, ưu tiên các biện pháp sinh học hoặc quản lý dịch hại tổng hợp (IPM).
Dinh Dưỡng Ban Đầu
Mặc dù đậu tương có khả năng cố định đạm, nhưng ở giai đoạn cây con, hệ thống nốt sần chưa phát triển đầy đủ. Do đó, việc cung cấp một lượng nhỏ phân đạm dễ tiêu cùng với lân (quan trọng cho sự phát triển rễ) và kali ở giai đoạn bón lót hoặc trộn vào hỗn hợp đất ươm là cần thiết để cây con có đủ “lương thực” ban đầu để phát triển khỏe mạnh. Tránh bón quá nhiều đạm ở giai đoạn này vì có thể ức chế sự hình thành nốt sần.
Việc nắm vững cách làm bầu trồng cây đậu tương và áp dụng linh hoạt các phương pháp phù hợp với điều kiện thực tế sẽ giúp bạn khởi đầu vụ mùa đậu tương một cách thuận lợi và đạt được năng suất như mong đợi. Chú trọng vào việc chuẩn bị đất tơi xốp, giàu dinh dưỡng, thoát nước tốt và bảo vệ cây con khỏi sâu bệnh là chìa khóa thành công.