Dương xỉ, với vẻ đẹp cổ điển và khả năng thanh lọc không khí hiệu quả, đã trở thành loại cây cảnh được ưa chuộng trong nhiều không gian sống. Mặc dù thường được biết đến với môi trường ẩm ướt, thậm chí mọc bám trên đá hay thân cây mục, nhiều loài dương xỉ hoàn toàn có thể phát triển mạnh mẽ khi được trồng trực tiếp trên đất, hay còn gọi là cách trồng dương xỉ trên cạn. Kỹ thuật trồng dương xỉ trên cạn đòi hỏi sự hiểu biết nhất định về nhu cầu đặc thù của loại cây này, khác biệt so với việc trồng trong môi trường nước hoặc bán cạn. Bài viết này từ hatgiongnongnghiep1.vn sẽ cung cấp cho bạn một hướng dẫn chi tiết, chuyên sâu để bạn có thể thành công trong việc trồng và chăm sóc dương xỉ trên mặt đất, biến khu vườn hoặc không gian sống của bạn thành một ốc đảo xanh mát.
Để trồng dương xỉ trên cạn thành công, bước đầu tiên và quan trọng nhất là hiểu rõ về bản chất của loại cây này. Dương xỉ là một trong những nhóm thực vật cổ xưa nhất trên Trái đất, thuộc ngành Pteridophyta. Chúng không sinh sản bằng hạt như hầu hết các loài cây cảnh thông thường mà bằng bào tử. Đặc điểm sinh học này quyết định nhiều yếu tố trong quá trình trồng và chăm sóc. Dương xỉ có hệ thống rễ thường dạng thân rễ (rhizome) nằm ngang hoặc mọc thẳng đứng, giúp cây hấp thụ dinh dưỡng và nước từ môi trường đất. Lá dương xỉ, được gọi là lá bào tử (frond), thường cuộn lại khi còn non, gọi là vòi voi (fiddlehead), và dần bung ra khi trưởng thành. Việc hiểu cấu trúc này giúp bạn nhận biết các phần của cây khi tiến hành trồng hoặc nhân giống. Nhu cầu cơ bản của dương xỉ khi trồng trên cạn xoay quanh đất, ánh sáng, độ ẩm và nhiệt độ.
Phần lớn các loài dương xỉ thích hợp trồng trên cạn đều có nguồn gốc từ những khu rừng ẩm ướt hoặc ven suối, nơi đất giàu mùn và có độ ẩm cao nhưng vẫn đảm bảo thoát nước tốt. Điều này có nghĩa là khi đưa chúng về trồng trong vườn nhà hoặc chậu, bạn cần tái tạo lại môi trường sống tương tự. Ánh sáng là yếu tố cần được cân nhắc kỹ lưỡng. Dương xỉ trên cạn thường ưa bóng râm hoặc ánh sáng gián tiếp. Ánh nắng trực tiếp, đặc biệt là vào buổi trưa hè gay gắt, có thể làm cháy lá cây, gây ra những đốm nâu hoặc vàng loang lổ, thậm chí làm cây chết khô. Do đó, việc chọn vị trí trồng phù hợp là tối quan trọng cho sự phát triển của dương xỉ. Nhiệt độ và độ ẩm cũng là hai yếu tố không thể bỏ qua. Hầu hết dương xỉ phát triển tốt trong môi trường ấm áp và độ ẩm cao. Sự khô hạn kéo dài là kẻ thù của chúng.
Có rất nhiều loài dương xỉ có thể trồng trên cạn ở Việt Nam, từ những loại phổ biến dễ trồng đến những loại quý hiếm cần chăm sóc đặc biệt. Một số loại phổ biến bạn có thể cân nhắc bao gồm Dương xỉ Boston (Nephrolepis exaltata), Dương xỉ Tóc Vệ Nữ (Adiantum spp.), Dương xỉ Lan (Davallia spp.), Dương xỉ Tổ Quạ (Asplenium nidus), hay các loài dương xỉ bản địa như Dương xỉ Kiếm, Dương xỉ Bẹ. Mỗi loài có thể có những yêu cầu chăm sóc hơi khác nhau về ánh sáng hoặc độ ẩm, nhưng nhìn chung đều tuân theo những nguyên tắc cơ bản khi trồng trên đất. Việc chọn loài phù hợp với điều kiện khí hậu và không gian sống của bạn sẽ giúp quá trình chăm sóc trở nên dễ dàng hơn rất nhiều.
Môi trường đất là yếu tố quyết định sự sống còn của dương xỉ khi trồng trên cạn. Khác với nhiều loại cây cảnh khác có thể chịu được đất nén chặt, dương xỉ cần loại đất tơi xốp, giàu mùn, thoáng khí và thoát nước cực tốt. Rễ dương xỉ rất nhạy cảm với tình trạng úng nước, dễ gây thối rễ và chết cây. Một hỗn hợp đất lý tưởng cho dương xỉ trên cạn thường bao gồm các thành phần như than bùn (hoặc xơ dừa đã qua xử lý), đá trân châu (perlite) hoặc đá vermiculite, vỏ cây thông mục, và một ít đất thịt hoặc đất lá mục. Tỷ lệ các thành phần có thể điều chỉnh tùy theo loài dương xỉ và điều kiện môi trường cụ thể, nhưng nguyên tắc chung là phải đảm bảo độ tơi xốp và thoát nước. pH của đất cũng cần được lưu ý; hầu hết dương xỉ ưa đất hơi chua hoặc trung tính, với pH lý tưởng nằm trong khoảng 5.0 đến 6.5.
Việc chuẩn bị đất trồng là một công đoạn không thể bỏ qua. Đối với việc trồng trong chậu, bạn nên sử dụng chậu có lỗ thoát nước lớn ở đáy. Trộn đều hỗn hợp đất đã chuẩn bị. Bạn có thể thêm một lớp sỏi hoặc vật liệu thoát nước khác dưới đáy chậu để tăng cường khả năng thoát nước, mặc dù với hỗn hợp đất đủ tơi xốp thì việc này không bắt buộc. Đối với việc trồng trực tiếp ngoài vườn, bạn cần cải tạo khu vực trồng. Đào một hố đủ lớn, xới tơi đất và trộn thêm các vật liệu hữu cơ như phân ủ hoai mục, lá mục, hoặc xơ dừa để cải thiện cấu trúc đất và tăng độ mùn. Nếu đất vườn của bạn quá sét hoặc quá cát, việc bổ sung lượng lớn vật liệu hữu cơ là cần thiết để đạt được độ tơi xốp mong muốn. Đảm bảo khu vực trồng không bị ngập úng sau khi mưa.
Có nhiều phương pháp nhân giống dương xỉ để trồng trên cạn. Phương pháp phổ biến nhất cho người làm vườn tại nhà là tách bụi hoặc tách thân rễ. Khi cây dương xỉ đã phát triển lớn với nhiều thân rễ, bạn có thể cẩn thận đào cây lên, dùng dao hoặc kéo sắc đã khử trùng để chia nhỏ bụi cây thành nhiều phần. Mỗi phần cần có đủ thân rễ và lá. Trồng ngay các phần đã tách vào chậu hoặc vị trí mới đã chuẩn bị sẵn. Phương pháp này đơn giản, tỷ lệ thành công cao và cây con nhanh chóng phát triển. Một phương pháp khác là giâm cành thân rễ. Với những loài có thân rễ bò, bạn có thể cắt một đoạn thân rễ có mắt ngủ hoặc chồi non và vùi nó vào đất ẩm. Giữ đất ẩm đều, thân rễ sẽ phát triển rễ và lá mới.
Phương pháp nhân giống từ bào tử là phức tạp hơn và đòi hỏi sự kiên nhẫn, nhưng lại rất thú vị và cho phép nhân giống số lượng lớn. Bào tử dương xỉ thường nằm trong túi bào tử (sporangia) tập trung thành ổ bào tử (sori) ở mặt dưới lá. Khi lá bào tử chuyển màu (thường là nâu hoặc đen) và khô lại, bào tử đã chín. Bạn có thể thu hoạch bằng cách cắt cành lá mang bào tử chín, đặt úp lên một tờ giấy trắng trong vài ngày. Bào tử rất nhỏ, trông như bụi phấn mịn. Gieo bào tử lên bề mặt hỗn hợp đất vô trùng, tơi xốp (thường là than bùn hoặc xơ dừa đã hấp khử trùng). Không cần phủ đất lên bào tử. Đặt khay gieo ở nơi ẩm mát, tránh ánh nắng trực tiếp và giữ độ ẩm rất cao (có thể dùng túi ni lông hoặc nắp đậy tạo nhà kính mini). Sau vài tuần đến vài tháng, một lớp màng màu xanh lục sẽ hình thành trên bề mặt đất, gọi là tiền tán (prothallus). Tiền tán là cấu trúc sinh sản hữu tính của dương xỉ, nơi giao tử đực và cái gặp nhau. Sau khi thụ tinh, cây dương xỉ con (sporophyte) sẽ phát triển từ tiền tán. Quá trình này đòi hỏi điều kiện độ ẩm và nhiệt độ ổn định, vô trùng để tránh nấm mốc.
Khi đã chuẩn bị xong đất và có cây dương xỉ con (từ tách bụi hoặc mua cây giống), tiến hành trồng cây. Nếu trồng trong chậu, đặt cây vào giữa chậu, điều chỉnh cho thân rễ ngang mặt đất hoặc hơi lún xuống một chút tùy loài. Đổ đầy hỗn hợp đất xung quanh, nhẹ nhàng nén chặt để cây đứng vững. Tưới nước nhẹ nhàng cho đất ẩm đều. Nếu trồng ngoài vườn, đào một hố có kích thước gấp đôi bầu rễ. Đặt cây vào hố sao cho đỉnh thân rễ ngang hoặc hơi thấp hơn mặt đất xung quanh. Lấp đất đã cải tạo vào hố, nhẹ nhàng nén chặt. Tưới nước kỹ sau khi trồng để loại bỏ túi khí trong đất và giúp rễ cây tiếp xúc tốt với đất mới. Tránh trồng cây quá sâu, vì điều này có thể gây thối thân rễ.
Chăm sóc sau khi trồng là yếu tố quyết định sự thành công lâu dài của cách trồng dương xỉ trên cạn. Chế độ tưới nước là một trong những khía cạnh quan trọng nhất. Dương xỉ trên cạn cần đất luôn ẩm nhưng không được sũng nước. Tần suất tưới phụ thuộc vào điều kiện môi trường: nhiệt độ, độ ẩm không khí, loại đất và kích thước chậu. Vào mùa hè nóng bức hoặc khi không khí khô, bạn có thể cần tưới hàng ngày. Vào mùa đông hoặc khi trời mát mẻ, tần suất tưới giảm đi. Cách kiểm tra đất là tốt nhất: cắm ngón tay vào đất khoảng 2-3 cm. Nếu cảm thấy khô, đó là lúc cần tưới. Nếu còn ẩm, hãy đợi thêm. Tưới nước vào gốc cây, tránh làm ướt lá quá nhiều vào buổi tối để hạn chế nấm bệnh. Sử dụng nước mưa hoặc nước cất là lý tưởng, vì dương xỉ nhạy cảm với clo và các khoáng chất có trong nước máy.
Độ ẩm không khí cao là yếu tố thiết yếu giúp dương xỉ phát triển mạnh mẽ, đặc biệt là các loài có lá mỏng như Tóc Vệ Nữ. Trong môi trường trong nhà hoặc vào mùa khô, không khí thường rất khô. Có nhiều cách để tăng độ ẩm xung quanh cây: phun sương nhẹ lên lá hàng ngày (tốt nhất vào buổi sáng để lá khô ráo vào buổi tối), đặt chậu cây lên khay sỏi có chứa nước (đảm bảo đáy chậu không tiếp xúc trực tiếp với nước), nhóm nhiều cây lại gần nhau, hoặc sử dụng máy phun sương tạo ẩm. Việc duy trì độ ẩm cao giúp lá cây xanh mượt, ngăn ngừa tình trạng lá bị khô và quăn queo ở đầu lá.
Dương xỉ không cần bón phân quá nhiều. Chúng phát triển tốt nhất trong môi trường đất giàu mùn tự nhiên. Bón phân quá liều, đặc biệt là phân có nồng độ muối cao, có thể gây cháy rễ và làm hại cây. Chỉ nên bón phân khi cây đang trong giai đoạn sinh trưởng tích cực (thường là mùa xuân và mùa hè). Sử dụng phân bón lá hoặc phân bón hòa tan dạng lỏng dành riêng cho cây lá xanh hoặc dương xỉ, pha loãng bằng một nửa hoặc thậm chí một phần tư liều lượng khuyến cáo trên bao bì. Bón mỗi 4-6 tuần một lần. Phân hữu cơ như phân trùn quế hoặc phân bò ủ hoai mục cũng rất tốt cho dương xỉ khi trộn vào đất ban đầu hoặc dùng làm lớp phủ gốc mỏng. Tránh bón phân vào mùa đông khi cây nghỉ ngơi.
Kiểm soát sâu bệnh là một phần quan trọng trong cách trồng dương xỉ trên cạn. Mặc dù dương xỉ thường khá kháng bệnh, chúng vẫn có thể bị tấn công bởi một số loại sâu bệnh phổ biến. Các loại sâu thường gặp bao gồm rệp sáp, rệp vảy, nhện đỏ và ốc sên. Rệp sáp và rệp vảy bám vào thân và lá, hút nhựa cây, gây suy yếu. Nhện đỏ thường xuất hiện trong môi trường khô, gây ra các đốm li ti màu vàng hoặc trắng trên lá và mạng nhện mỏng. Ốc sên và sên trần có thể ăn lá non, gây hại vào ban đêm. Bệnh thường gặp ở dương xỉ bao gồm thối rễ (do úng nước), đốm lá và gỉ sắt (do nấm).
Để phòng ngừa sâu bệnh, hãy giữ cho khu vực trồng luôn sạch sẽ, loại bỏ lá già hoặc lá bị bệnh. Đảm bảo thông gió tốt, đặc biệt là khi trồng trong nhà kính hoặc trong không gian kín. Kiểm tra cây thường xuyên để phát hiện sớm dấu hiệu sâu bệnh. Nếu phát hiện sâu bệnh, có thể dùng tay bắt bỏ (ốc sên) hoặc dùng vòi nước xịt mạnh để loại bỏ một số loại rệp. Đối với nhiễm bệnh nặng hơn, sử dụng các biện pháp kiểm soát hữu cơ như dầu neem, xà phòng diệt côn trùng hoặc dung dịch tỏi ớt pha loãng. Đối với bệnh nấm, cắt bỏ phần cây bị bệnh và sử dụng thuốc diệt nấm chuyên dụng nếu cần thiết, nhưng ưu tiên các biện pháp phòng ngừa và cải thiện môi trường sống (giảm độ ẩm trên lá, cải thiện thoát nước).
Trong quá trình chăm sóc, bạn có thể gặp một số vấn đề thường gặp khi trồng dương xỉ trên cạn. Lá dương xỉ bị vàng có thể do nhiều nguyên nhân: thiếu nước, thiếu dinh dưỡng (đặc biệt là sắt), đất bị nén chặt, hoặc do quá nhiều ánh sáng. Quan sát kỹ các dấu hiệu khác để xác định nguyên nhân chính xác. Nếu lá có đốm nâu hoặc cháy ở đầu lá, nguyên nhân thường là do không khí quá khô hoặc tiếp xúc trực tiếp với ánh nắng mặt trời. Lá mềm rũ xuống có thể là dấu hiệu cây bị thiếu nước nghiêm trọng, trong khi lá úa vàng và có mùi hôi từ đất lại là dấu hiệu của việc tưới quá nhiều và thối rễ. Cây phát triển chậm, lá nhỏ và nhạt màu có thể do thiếu dinh dưỡng hoặc ánh sáng quá yếu. Xử lý các vấn đề này bằng cách điều chỉnh chế độ tưới, vị trí đặt cây, cải tạo đất hoặc bón phân phù hợp.
Dương xỉ trồng trên cạn cần được thay chậu định kỳ khi rễ đã lấp đầy chậu cũ. Dấu hiệu cho thấy cây cần thay chậu là rễ mọc ra từ lỗ thoát nước hoặc cây có vẻ kém phát triển dù đã được chăm sóc đầy đủ. Thời điểm tốt nhất để thay chậu là vào mùa xuân, khi cây bắt đầu giai đoạn sinh trưởng mới. Chọn chậu mới có kích thước lớn hơn chậu cũ khoảng 2-5 cm. Cẩn thận lấy cây ra khỏi chậu cũ, rũ bỏ bớt đất cũ bám quanh rễ (nếu cần thiết). Kiểm tra bộ rễ, cắt bỏ rễ bị thối hoặc hư hại. Đặt cây vào chậu mới đã chuẩn bị sẵn hỗn hợp đất trồng mới và trồng lại như hướng dẫn ban đầu. Tưới nước nhẹ nhàng sau khi thay chậu.
Ngoài việc cung cấp không gian xanh mát, dương xỉ trồng trên cạn còn là những ứng viên tuyệt vời cho việc thiết kế cảnh quan và trang trí nội thất. Trong vườn, chúng có thể được trồng dưới bóng cây lớn, dọc theo lối đi trong vườn đá, hoặc tạo thành những mảng xanh mướt trong khu vườn ẩm ướt. Vẻ đẹp tự nhiên, hoang sơ của dương xỉ rất phù hợp với phong cách vườn nhiệt đới hoặc vườn Nhật Bản. Trong nhà, dương xỉ chậu là lựa chọn phổ biến để trang trí phòng khách, phòng làm việc hoặc phòng tắm, nơi có độ ẩm cao hơn. Chúng không chỉ làm đẹp không gian mà còn giúp cải thiện chất lượng không khí.
Đối với những người yêu thích dương xỉ và muốn thử nghiệm, có một số loài khó tính hơn như Dương xỉ Tổ Quạ hay một số loài Tóc Vệ Nữ cần sự chăm sóc tỉ mỉ hơn về độ ẩm và ánh sáng. Tuy nhiên, với việc áp dụng đúng kỹ thuật trồng và chăm sóc cơ bản, ngay cả những người mới bắt đầu cũng có thể thành công với nhiều loại dương xỉ phổ biến. Việc quan sát cây hàng ngày là chìa khóa để hiểu nhu cầu của chúng và điều chỉnh chế độ chăm sóc kịp thời. Mỗi cây là một cá thể với những phản ứng riêng đối với môi trường, vì vậy sự linh hoạt và kiên nhẫn là rất cần thiết.
Để đạt được sự phát triển tối ưu, bạn có thể xem xét việc tạo môi trường sống gần gũi với tự nhiên cho dương xỉ. Ví dụ, thêm một lớp phủ gốc bằng lá cây mục hoặc vỏ cây thông xung quanh gốc cây giúp giữ ẩm cho đất, điều hòa nhiệt độ và cung cấp dinh dưỡng dần dần khi phân hủy. Điều này đặc biệt hữu ích khi trồng dương xỉ ngoài trời. Đối với dương xỉ trong nhà, việc đặt chúng cách xa các nguồn nhiệt như lò sưởi, máy điều hòa hoặc cửa sổ đón nắng trực tiếp là rất quan trọng để duy trì độ ẩm và nhiệt độ ổn định.
Một số loài dương xỉ có đặc điểm thân rễ bò trên mặt đất hoặc hơi nổi lên. Khi trồng các loài này, cần đảm bảo thân rễ không bị vùi lấp hoàn toàn dưới đất quá sâu. Chỉ cần một lớp đất mỏng hoặc vật liệu phủ giữ ẩm là đủ để rễ bám vào. Điều này giúp ngăn ngừa thối thân rễ và khuyến khích cây lan rộng. Ví dụ điển hình là Dương xỉ Chân Thỏ (Davallia spp.), loài này có thân rễ phủ lông tơ mềm mại bò ra ngoài chậu, tạo nét độc đáo.
Việc quản lý dinh dưỡng cho dương xỉ trồng trên cạn cần hết sức thận trọng. Sử dụng quá nhiều phân bón có thể làm tích tụ muối trong đất, gây hại cho bộ rễ nhạy cảm. Nếu bạn thường xuyên bón phân, hãy cân nhắc việc xả đất định kỳ bằng cách tưới thật nhiều nước cho chảy hết ra ngoài lỗ thoát nước để rửa trôi lượng muối dư thừa. Tuy nhiên, cách tốt nhất vẫn là sử dụng phân bón với nồng độ thấp và tần suất thưa, kết hợp với việc bổ sung vật liệu hữu cơ vào đất.
Bên cạnh việc chống sâu bệnh, việc quản lý cỏ dại xung quanh dương xỉ trồng trên cạn cũng cần được chú ý, đặc biệt khi trồng ngoài vườn. Cỏ dại cạnh tranh nước, dinh dưỡng và ánh sáng với dương xỉ. Nhổ bỏ cỏ dại thường xuyên một cách cẩn thận để tránh làm tổn thương rễ dương xỉ. Việc sử dụng lớp phủ gốc cũng giúp hạn chế sự phát triển của cỏ dại.
Đối với những người muốn thử thách với việc nhân giống từ bào tử, quy trình cần sự kiên nhẫn kéo dài hàng tháng trời từ khi gieo bào tử đến khi cây con đủ lớn để cấy sang chậu riêng. Giữ môi trường vô trùng là chìa khóa thành công. Sử dụng khay gieo đã rửa sạch và khử trùng, đất gieo đã được hấp hoặc tiệt trùng bằng lò vi sóng để loại bỏ nấm mốc và vi khuẩn gây hại. Điều kiện ẩm ướt và kín đáo tạo môi trường lý tưởng cho bào tử nảy mầm, nhưng cũng là môi trường thuận lợi cho nấm mốc phát triển. Nếu thấy nấm mốc xuất hiện, cần xử lý ngay lập tức, có thể bằng cách xịt nhẹ dung dịch thuốc diệt nấm loãng hoặc thông gió nhẹ.
Tổng kết lại, cách trồng dương xỉ trên cạn là một kỹ thuật làm vườn đòi hỏi sự hiểu biết về nhu cầu đặc thù của loại cây này nhưng hoàn toàn khả thi và mang lại hiệu quả thẩm mỹ cao. Từ việc lựa chọn loài phù hợp, chuẩn bị đất tơi xốp và thoát nước tốt, cung cấp độ ẩm và ánh sáng gián tiếp, đến việc tưới nước đúng cách và phòng trừ sâu bệnh, mỗi bước đều đóng vai trò quan trọng. Bằng sự kiên nhẫn và chăm sóc đúng kỹ thuật, bạn hoàn toàn có thể tạo ra một không gian xanh mát, sống động với những tán lá dương xỉ tươi tốt ngay trong khu vườn hoặc ngôi nhà của mình.