Sân thượng là không gian tuyệt vời để tận dụng và biến thành khu vườn xanh mát, cung cấp nguồn rau sạch, hoa tươi hay cây cảnh trang trí cho ngôi nhà. Tự tay thực hiện cách làm bồn trồng cây trên sân thượng không chỉ mang lại niềm vui sáng tạo mà còn giúp bạn chủ động về loại cây trồng và thiết kế không gian theo ý muốn. Bài viết này sẽ hướng dẫn bạn từng bước chi tiết, từ những cân nhắc quan trọng ban đầu đến việc hoàn thiện và chăm sóc bồn cây trên cao, giúp bạn có được một khu vườn sân thượng hiệu quả và bền vững.
Tầm Quan Trọng Của Việc Làm Bồn Trồng Cây Trên Sân Thượng
Việc trồng cây trên sân thượng mang lại nhiều lợi ích thiết thực. Đầu tiên và quan trọng nhất là tận dụng không gian trống, đặc biệt quý giá ở các khu đô thị chật hẹp. Sân thượng thường nhận được nhiều ánh sáng mặt trời, rất thuận lợi cho sự phát triển của đa số loại cây. Một khu vườn trên sân thượng không chỉ cải thiện thẩm mỹ cho ngôi nhà, tạo không gian thư giãn mà còn giúp giảm nhiệt độ cho tầng áp mái, góp phần tiết kiệm năng lượng. Đối với những người yêu thích rau sạch, việc tự trồng trong các bồn trồng cây sân thượng giúp kiểm soát hoàn toàn chất lượng và an toàn thực phẩm.
Tuy nhiên, trồng cây trên cao cũng đi kèm với những thách thức riêng, chủ yếu liên quan đến kết cấu chịu lực, vấn đề thoát nước, chống thấm và ảnh hưởng của điều kiện thời tiết khắc nghiệt (nắng gắt, gió mạnh). Do đó, việc tìm hiểu kỹ lưỡng cách làm bồn trồng cây trên sân thượng đúng kỹ thuật là cực kỳ quan trọng để đảm bảo an toàn cho công trình và sự phát triển bền vững của cây trồng.
Những Cân Nhắc Sống Còn Trước Khi Bắt Tay Vào Thực Hiện
Trước khi bắt đầu công việc thi công, có những yếu tố nền tảng mà bạn tuyệt đối không thể bỏ qua. Việc chuẩn bị kỹ lưỡng ở giai đoạn này sẽ quyết định sự thành công và an toàn lâu dài cho khu vườn trên cao của bạn.
Đánh Giá Khả Năng Chịu Lực Của Sân Thượng
Đây là yếu tố quan trọng nhất khi làm bồn trồng cây trên sân thượng. Bồn cây, đất trồng khi ẩm ướt và cây cối phát triển có thể nặng hơn bạn tưởng rất nhiều. Việc đặt quá tải trọng lên sân thượng có thể gây nứt, thấm dột hoặc thậm chí ảnh hưởng đến kết cấu chịu lực tổng thể của ngôi nhà.
- Tham khảo ý kiến chuyên gia: Nếu có thể, hãy nhờ kỹ sư xây dựng kiểm tra và đánh giá khả năng chịu lực của sân thượng nhà bạn. Họ có thể đưa ra lời khuyên về tổng tải trọng cho phép và vị trí đặt bồn an toàn nhất (thường là gần các cột, tường chịu lực).
- Tính toán sơ bộ tải trọng: Cần ước tính trọng lượng của bồn (rỗng và chứa đất ẩm), đất trồng, cây và nước. Đất trồng bão hòa nước có thể nặng gấp đôi hoặc gấp ba lần đất khô. Bồn làm từ bê tông hoặc gạch xây sẽ nặng hơn đáng kể so với bồn gỗ hay nhựa. Hãy phân bố tải trọng đều khắp diện tích sân thượng thay vì tập trung vào một điểm duy nhất.
- Kích thước và số lượng bồn: Dựa trên khả năng chịu lực, hãy quyết định kích thước và số lượng thùng trồng rau trên cao hoặc bồn cây phù hợp. Thay vì một vài bồn quá lớn và nặng, bạn có thể sử dụng nhiều bồn nhỏ và vừa, phân tán trọng lượng.
Lên Kế Hoạch Thiết Kế Và Bố Trí
Sau khi đã an tâm về khả năng chịu lực, bạn có thể bắt đầu lên ý tưởng thiết kế.
- Xác định mục đích: Bạn muốn trồng rau, hoa, cây ăn quả hay chỉ cây cảnh? Mục đích này sẽ ảnh hưởng đến loại bồn, độ sâu của bồn và vị trí đặt bồn.
- Vẽ sơ đồ: Lên bản vẽ bố trí các khu vực chức năng: khu vực trồng cây, lối đi lại, khu vực tưới nước, khu vực nghỉ ngơi (nếu có). Điều này giúp bạn tối ưu hóa không gian và hình dung rõ ràng khu vườn tương lai.
- Kích thước bồn: Kích thước của bồn cần phù hợp với loại cây định trồng. Rau ăn lá thường cần bồn sâu 20-30cm, trong khi cây ăn quả nhỏ hoặc cây bụi cần bồn sâu 40-60cm hoặc hơn. Chiều rộng và chiều dài bồn tùy thuộc vào không gian và thiết kế.
- Tính toán vật liệu: Dựa vào bản thiết kế, lập danh sách và tính toán số lượng vật liệu cần thiết cho việc làm bồn và các phụ kiện đi kèm (vật liệu chống thấm, thoát nước, đất trồng, v.v.).
Yếu Tố Ánh Sáng, Gió Và Nước
Sân thượng là nơi hứng chịu trực tiếp các yếu tố thời tiết.
- Ánh sáng: Quan sát hướng nắng và thời gian chiếu sáng trong ngày tại các khu vực khác nhau trên sân thượng. Các loại cây khác nhau có nhu cầu ánh sáng khác nhau. Bố trí bồn sao cho cây nhận được lượng nắng phù hợp.
- Gió: Sân thượng thường rất thoáng gió, đôi khi là gió mạnh, có thể làm khô đất nhanh, gãy cành cây hoặc lật đổ bồn nhẹ. Cân nhắc làm hàng rào chắn gió bằng lưới hoặc trồng các loại cây chắn gió ở rìa sân thượng. Bồn cây nặng và thấp sẽ ổn định hơn.
- Nguồn nước: Đảm bảo có nguồn nước thuận tiện để tưới cây. Việc kéo vòi nước lên sân thượng hoặc lắp đặt hệ thống tưới tự động cần được tính toán từ đầu. Sân thượng nóng, cây trong chậu/bồn nhỏ rất dễ bị khô, việc tưới nước là hoạt động thường xuyên và tốn công nhất nếu không có hệ thống tự động.
Lựa Chọn Vật Liệu Phù Hợp Cho Bồn Cây
Việc chọn vật liệu để làm bồn trồng cây trên sân thượng ảnh hưởng đến độ bền, tính thẩm mỹ, trọng lượng và chi phí. Dưới đây là một số lựa chọn phổ biến:
Bồn Gỗ
- Ưu điểm: Thẩm mỹ cao, gần gũi với tự nhiên, dễ thi công, có thể tùy chỉnh kích thước và hình dáng dễ dàng. Gỗ cách nhiệt tốt hơn kim loại hay bê tông, giúp bộ rễ ít bị sốc nhiệt.
- Nhược điểm: Dễ bị mối mọt, ẩm mốc và mục theo thời gian nếu không được xử lý đúng cách. Cần chống thấm cẩn thận cả bên trong để kéo dài tuổi thọ.
- Loại gỗ: Có thể sử dụng gỗ pallet tái chế (cần xử lý), gỗ thông, gỗ keo hoặc các loại gỗ cứng hơn. Gỗ composite (gỗ nhựa) bền hơn nhưng chi phí cao hơn.
- Xử lý gỗ: Nếu sử dụng gỗ tự nhiên, cần bào nhẵn, phun hoặc quét các lớp bảo vệ chống mối mọt, chống ẩm từ bên ngoài. Bên trong bồn, cần lót màng chống thấm chuyên dụng. Tránh sử dụng sơn hoặc chất bảo quản gỗ có hóa chất độc hại nếu trồng rau ăn. Sử dụng dầu lanh (linseed oil) hoặc sealant gốc nước là những lựa chọn thân thiện hơn.
Bồn Bê Tông Hoặc Gạch Xây
- Ưu điểm: Cực kỳ bền chắc, chịu lực tốt, ổn định trước gió bão, có thể xây theo mọi kích thước và hình dáng mong muốn.
- Nhược điểm: Trọng lượng rất lớn, đòi hỏi kết cấu sân thượng phải cực kỳ vững chắc. Khó thay đổi hoặc di chuyển sau khi xây xong. Bê tông/gạch có thể hấp thụ và tỏa nhiệt, ảnh hưởng đến rễ cây. Chi phí và công sức thi công cao hơn.
- Thi công: Cần đào móng (nếu cần, tùy kết cấu sân thượng), xây tường bằng gạch hoặc đổ khuôn bê tông. Bước chống thấm là bắt buộc và cực kỳ quan trọng với loại bồn này để ngăn nước ngấm xuống sàn sân thượng gây hư hại.
Bồn Nhựa Hoặc Composite
- Ưu điểm: Nhẹ, đa dạng về màu sắc, kích thước, hình dáng, giá thành thường phải chăng, không bị mối mọt hay mục. Dễ dàng di chuyển (khi trống).
- Nhược điểm: Một số loại nhựa kém chất lượng có thể giòn, dễ vỡ dưới tác động của nắng nóng và nhiệt độ thay đổi trên sân thượng. Tính thẩm mỹ có thể không cao bằng gỗ hay vật liệu tự nhiên. Nhựa hấp thụ nhiệt khá nhanh.
- Lưu ý: Chọn loại nhựa bền, chịu được tia UV và nhiệt độ cao. Đảm bảo có đủ lỗ thoát nước hoặc có thể khoan thêm.
Bồn Kim Loại
- Ưu điểm: Thẩm mỹ hiện đại, độ bền cao (nếu là loại chống gỉ như thép corten, nhôm, inox), tương đối nhẹ so với bê tông.
- Nhược điểm: Dễ bị ăn mòn (nếu là sắt thông thường), hấp thụ nhiệt rất mạnh dưới trời nắng, có thể làm nóng đất và ảnh hưởng đến rễ cây. Chi phí có thể cao.
- Lưu ý: Cần xử lý chống gỉ kỹ lưỡng. Cân nhắc cách nhiệt cho thành bồn nếu trồng cây nhạy cảm với nhiệt độ.
Quy Trình Thi Công Bồn Trồng Cây Trên Sân Thượng
Sau khi đã lựa chọn vật liệu và lên kế hoạch chi tiết, bạn có thể bắt tay vào thi công. Dưới đây là các bước cơ bản:
Chuẩn Bị Mặt Bằng
- Vệ sinh: Làm sạch hoàn toàn khu vực sân thượng định đặt bồn. Loại bỏ rác, bụi bẩn, rong rêu.
- Kiểm tra bề mặt: Đảm bảo mặt sàn sân thượng bằng phẳng và không có vết nứt lớn hoặc dấu hiệu thấm dột hiện có. Nếu có, cần xử lý chống thấm toàn bộ sàn sân thượng trước khi làm bồn.
Xử Lý Chống Thấm
Đây là bước thiết yếu và quan trọng nhất đối với bất kỳ bồn trồng cây nào đặt trên sân thượng, đặc biệt là bồn xây bằng gạch/bê tông hoặc bồn gỗ. Nước ngấm từ bồn vào kết cấu sân thượng sẽ gây ra hậu quả nghiêm trọng về lâu dài như thấm dột xuống trần nhà, hư hại lớp bê tông, gỉ sét cốt thép…
- Đối với bồn xây/bê tông: Sau khi xây xong, để khô hoàn toàn. Quét hoặc phun các loại vật liệu chống thấm chuyên dụng cho bê tông/xi măng vào toàn bộ mặt trong của bồn, bao gồm cả đáy và thành bồn. Có thể sử dụng sơn chống thấm gốc bitum, polyurethane hoặc các loại màng chống thấm dạng lỏng/khuấy. Quét ít nhất 2-3 lớp theo hướng vuông góc nhau, đảm bảo phủ kín và đồng nhất. Chú ý xử lý kỹ các góc và mạch gạch/khớp nối.
- Đối với bồn gỗ: Lót một lớp màng chống thấm (như màng HDPE, EPDM hoặc bạt nhựa dày) vào toàn bộ mặt trong của bồn. Màng phải đủ lớn để phủ kín đáy và các thành, gấp mép ra ngoài miệng bồn và cố định lại bằng ghim hoặc nẹp gỗ. Đảm bảo màng không bị rách hoặc thủng. Màng chống thấm này tạo ra một lớp lót ngăn nước tiếp xúc trực tiếp với gỗ.
- Đối với bồn nhựa/kim loại: Đa số các bồn làm sẵn đã có khả năng chống thấm tốt. Tuy nhiên, cần kiểm tra kỹ các lỗ thoát nước.
Xây Dựng Hoặc Lắp Ráp Bồn Cây
- Bồn gỗ: Cắt các tấm gỗ theo kích thước đã thiết kế. Lắp ráp các thành bồn lại với nhau bằng vít hoặc đinh. Tăng cường độ chắc chắn ở các góc bằng ke góc kim loại nếu cần. Lắp đáy bồn và khoan các lỗ thoát nước. Sau đó tiến hành lót màng chống thấm như đã mô tả ở trên.
- Bồn xây/bê tông: Xây tường bồn bằng gạch và vữa theo bản vẽ. Để các hàng gạch hoặc khối bê tông khô và cứng trước khi xây tiếp. Sau khi xây xong toàn bộ phần thân bồn, tiến hành trát vữa cả mặt trong và mặt ngoài (nếu cần thẩm mỹ), để khô hoàn toàn rồi mới chống thấm.
- Bồn nhựa/kim loại làm sẵn: Chỉ cần đặt vào vị trí đã định trên sân thượng. Kiểm tra hệ thống thoát nước có sẵn.
Hệ Thống Thoát Nước Cho Bồn
Thoát nước là yếu tố quan trọng thứ hai sau chống thấm. Nếu nước không thoát được, rễ cây sẽ bị úng, dẫn đến chết cây. Đồng thời, việc ứ đọng nước làm tăng tải trọng lên sân thượng.
- Lỗ thoát nước: Đảm bảo bồn có đủ lỗ thoát nước ở đáy. Kích thước và số lượng lỗ tùy thuộc vào kích thước bồn. Đối với bồn tự làm, nên khoan nhiều lỗ nhỏ (khoảng 1-2cm đường kính) cách nhau 15-20cm ở đáy.
- Lớp ngăn cách: Đặt một lớp lưới (lưới mắt cáo nhỏ hoặc lưới che nắng) lên trên các lỗ thoát nước từ bên trong bồn. Lớp lưới này ngăn không cho đất trồng lọt xuống làm tắc nghẽn lỗ thoát nước.
- Lớp thoát nước (Drainage Layer): Rải một lớp vật liệu có khả năng thoát nước tốt ở đáy bồn, dày khoảng 5-15cm tùy độ sâu của bồn. Các vật liệu phổ biến là sỏi, đá dăm, gạch vụn, hoặc viên đất nung giãn nở (Leca). Leca là vật liệu nhẹ hơn sỏi đá, rất phù hợp cho sân thượng. Lớp này tạo ra không gian cho nước dư thừa thoát ra khỏi đất trồng và chảy xuống lỗ thoát nước.
- Lớp vải địa kỹ thuật (Geotextile Fabric): Phủ một lớp vải địa kỹ thuật (hoặc vải không dệt, túi địa lý cũ) lên trên lớp thoát nước. Lớp vải này ngăn không cho đất trồng bị rửa trôi và lọt xuống lớp thoát nước, duy trì hiệu quả thoát nước lâu dài.
Chuẩn Bị Đất Trồng Phù Hợp
Chất lượng đất trồng quyết định sức khỏe và năng suất của cây. Đất trong bồn cần nhẹ, tơi xốp, giữ ẩm tốt nhưng vẫn thoát nước nhanh.
- Không dùng đất vườn nguyên chất: Đất vườn thường nặng, dễ nén chặt trong chậu/bồn, gây khó khăn cho rễ phát triển và thoát nước kém.
- Pha trộn giá thể: Sử dụng hỗn hợp các loại giá thể. Tỷ lệ phổ biến bao gồm:
- Đất sạch hoặc đất phù sa: 30-40%
- Phân hữu cơ hoai mục (phân trùn quế, phân bò ủ hoai, compost): 30-40%
- Các vật liệu làm tơi xốp và thoát nước (tro trấu hun, xơ dừa đã xử lý, trấu sống, perlite, vermiculite, đá bọt): 20-30%. Tro trấu và xơ dừa là phổ biến và kinh tế. Perlite/vermiculite nhẹ và giữ ẩm/thoáng khí tốt, phù hợp cho bồn sân thượng cần giảm tải trọng.
- Kiểm tra độ pH: Một số loại cây thích nghi với độ pH đất nhất định. Có thể dùng bộ test để kiểm tra độ pH của hỗn hợp đất và điều chỉnh nếu cần.
- Đổ đất vào bồn: Đổ hỗn hợp đất trồng vào bồn lên trên lớp vải địa kỹ thuật. Không đổ đầy đến miệng bồn, nên chừa lại khoảng 5-10cm để dễ tưới nước mà không bị tràn ra ngoài. Nén nhẹ đất để tránh bị lún nhiều sau khi tưới.
Để có được những loại rau quả hay hoa cảnh ưng ý trồng trong bồn, bạn có thể tham khảo các loại hạt giống chất lượng tại hatgiongnongnghiep1.vn.
Các Bước Trồng Và Chăm Sóc Cây Trên Sân Thượng
Sau khi bồn và đất trồng đã sẵn sàng, bạn có thể tiến hành trồng cây.
Lựa Chọn Loại Cây
- Phù hợp với khí hậu và ánh sáng: Chọn loại cây có thể sinh trưởng tốt trong điều kiện nắng, gió của sân thượng và phù hợp với khí hậu địa phương. Cây chịu nắng tốt như rau gia vị (húng quế, bạc hà, hương thảo), rau ăn lá (cải, xà lách – cần che lưới lúc nắng gắt), cà chua, ớt, dâu tây, các loại hoa mười giờ, dừa cạn, cúc…
- Kích thước phù hợp: Chọn cây có kích thước phù hợp với độ sâu và kích thước của bồn. Cây ăn quả lâu năm hoặc cây thân gỗ lớn không thích hợp trồng trong bồn trên sân thượng do cần không gian rễ rộng và sâu, đồng thời tải trọng sẽ rất lớn.
- Khả năng chịu hạn/chịu úng: Sân thượng dễ bị khô nhanh, nên ưu tiên cây chịu hạn tốt hoặc chuẩn bị kỹ hệ thống tưới. Tránh cây dễ bị úng nếu hệ thống thoát nước chưa thực sự hoàn hảo.
Kỹ Thuật Trồng Cây Ban Đầu
- Tạo hố: Đào một hố nhỏ ở vị trí muốn trồng trong bồn, đủ lớn cho bầu rễ của cây con hoặc hạt giống.
- Đặt cây/hạt: Nhẹ nhàng đặt cây con vào hố, lấp đất và nén nhẹ xung quanh gốc. Nếu gieo hạt, gieo theo mật độ và độ sâu khuyến cáo trên bao bì hạt giống.
- Tưới nước lần đầu: Tưới đẫm nước ngay sau khi trồng hoặc gieo hạt để đất ẩm đều và cây/hạt không bị sốc.
Chăm Sóc Định Kỳ
- Tưới nước: Đây là công việc quan trọng nhất. Cây trồng trong bồn trên sân thượng khô nước rất nhanh do diện tích tiếp xúc với không khí lớn và nhiệt độ cao. Cần kiểm tra độ ẩm đất hàng ngày (nhất là vào mùa khô nóng). Tưới nước vào sáng sớm hoặc chiều mát. Lượng nước cần đủ để chảy ra lỗ thoát nước dưới đáy bồn, đảm bảo toàn bộ bầu đất được ẩm. Có thể lắp đặt hệ thống tưới nhỏ giọt tự động để tiết kiệm thời gian và đảm bảo cây đủ nước.
- Bón phân: Cây trồng trong bồn dễ bị thiếu dinh dưỡng do lượng đất hạn chế và dinh dưỡng bị rửa trôi khi tưới. Bổ sung phân hữu cơ định kỳ hoặc sử dụng phân tan chậm. Đối với rau ăn lá hoặc cây ăn quả, cần bón phân thúc định kỳ theo từng giai đoạn phát triển.
- Phòng trừ sâu bệnh: Thường xuyên kiểm tra lá cây để phát hiện sớm sâu bệnh và có biện pháp xử lý kịp thời. Ưu tiên các biện pháp hữu cơ hoặc sinh học.
- Cắt tỉa: Cắt tỉa cành lá già, hư hỏng hoặc mọc quá rậm để cây thông thoáng và tập trung dinh dưỡng nuôi quả/hoa.
- Kiểm tra bồn và chống thấm: Định kỳ kiểm tra các bồn cây (đặc biệt là bồn gỗ và bồn xây) xem có dấu hiệu xuống cấp, nứt hay thấm dột không. Khắc phục kịp thời để tránh ảnh hưởng đến kết cấu sân thượng.
Giải Quyết Các Thách Thức Thường Gặp
Làm vườn trên sân thượng có những khó khăn đặc thù.
- Gió mạnh: Sử dụng lưới che chắn gió, đặt các bồn nặng ở rìa hoặc trồng cây có khả năng chống chịu gió tốt. Buộc cọc cho các cây cao.
- Nắng nóng gay gắt: Một số loại cây ưa bóng râm hoặc nắng nhẹ có thể cần lưới che nắng vào buổi trưa. Sử dụng lớp phủ bề mặt đất (mulch) như rơm, vỏ trấu, hoặc sỏi nhẹ để giữ ẩm và làm mát gốc cây.
- Thấm dột: Như đã nhấn mạnh, chống thấm là then chốt. Nếu phát hiện thấm dột, cần ngừng tưới nước ở bồn đó, nhấc cây và đất ra để kiểm tra lớp chống thấm và xử lý lại.
- Côn trùng và sâu bệnh: Môi trường sân thượng thoáng đãng có thể giúp giảm bớt một số loại sâu bệnh so với dưới mặt đất, nhưng cũng dễ bị tấn công bởi các loại côn trùng bay. Theo dõi và xử lý kịp thời bằng các biện pháp an toàn.
Việc tự tay làm bồn trồng cây trên sân thượng là một dự án đầy tiềm năng, mang lại không gian xanh mát và nguồn cung cấp thực phẩm sạch ngay tại nhà. Tuy đòi hỏi sự chuẩn bị kỹ lưỡng, đặc biệt là các khâu liên quan đến kết cấu, chống thấm và thoát nước, nhưng thành quả nhận được hoàn toàn xứng đáng với công sức bỏ ra. Với những hướng dẫn chi tiết từ việc lập kế hoạch, chọn vật liệu, thi công bồn cho đến chăm sóc cây, hy vọng bạn sẽ tự tin hơn để biến sân thượng nhà mình thành một khu vườn trên cao đầy sức sống và hữu ích.