Trồng cây cherry ở Việt Nam là một mong muốn của nhiều người yêu cây trái, tuy nhiên, đây là một thử thách đáng kể do đặc thù khí hậu nhiệt đới gió mùa. Cây cherry, đặc biệt là các giống cherry ngọt phổ biến, yêu cầu một khoảng thời gian lạnh nhất định trong năm (thường gọi là giờ lạnh hoặc chilling hours) để phân hóa mầm hoa và đậu quả thành công. Miền Bắc Việt Nam có mùa đông lạnh nhưng thường không đủ dài và lạnh sâu như yêu cầu của hầu hết các giống cherry ngọt. Miền Nam gần như không có mùa đông lạnh. Bài viết này sẽ đi sâu vào cách trồng cây cherry ở Việt Nam, tập trung vào việc vượt qua những thách thức về khí hậu và áp dụng kỹ thuật phù hợp để tăng cơ hội thành công.
Điều Kiện Khí Hậu Và Đất Đai Phù Hợp Cho Cây Cherry
Cây cherry (Prunus avium hoặc Prunus cerasus) có nguồn gốc từ vùng ôn đới, nơi có mùa đông rõ rệt với nhiệt độ xuống thấp. Yếu tố khí hậu quan trọng nhất đối với cây cherry là nhu cầu về giờ lạnh. Giờ lạnh là tổng số giờ nhiệt độ nằm trong khoảng từ 0°C đến 7.2°C (32°F đến 45°F) trong giai đoạn cây ngủ đông. Nhu cầu giờ lạnh của các giống cherry ngọt phổ biến thường rất cao, dao động từ 800 đến 1500 giờ hoặc hơn. Nếu không đáp ứng đủ giờ lạnh, cây sẽ không ra hoa hoặc ra hoa lác đác, đậu quả kém.
Việt Nam chỉ có một số ít vùng núi cao có nhiệt độ xuống thấp vào mùa đông, chủ yếu ở miền Bắc như Sapa (Lào Cai), Mẫu Sơn (Lạng Sơn), hay một số vùng cao ở Đà Lạt (Lâm Đồng) ở miền Nam có thể đạt được một phần giờ lạnh cần thiết, nhưng vẫn thường thấp hơn so với yêu cầu của nhiều giống cherry truyền thống. Độ ẩm cao trong khí hậu nhiệt đới cũng là một thách thức, tạo điều kiện thuận lợi cho nấm bệnh phát triển, ảnh hưởng đến sức khỏe của cây.
Về đất đai, cây cherry ưa đất tơi xốp, giàu dinh dưỡng, thoát nước tốt. Đất thịt pha cát hoặc đất phù sa là lựa chọn lý tưởng. Độ pH của đất nên nằm trong khoảng từ 6.0 đến 7.0. Đất quá chua hoặc quá kiềm đều ảnh hưởng đến khả năng hấp thụ dinh dưỡng của cây. Cherry rất kỵ đất úng nước, vì bộ rễ nhạy cảm với tình trạng thiếu oxy và dễ bị nấm bệnh tấn công khi bị ngập úng kéo dài. Do đó, việc chuẩn bị đất và đảm bảo hệ thống thoát nước tốt là vô cùng quan trọng khi trồng cây cherry.
Trước khi trồng, cần làm đất kỹ lưỡng, loại bỏ cỏ dại, đá và các vật cản khác. Có thể trộn thêm phân hữu cơ hoai mục hoặc phân bò đã qua xử lý vào đất để tăng độ phì nhiêu và cải thiện cấu trúc đất. Đối với đất sét nặng, việc thêm cát, tro trấu hoặc các vật liệu làm tơi xốp khác là cần thiết để tăng khả năng thoát nước. Ở những vùng đất thấp hoặc có nguy cơ ngập úng, cân nhắc trồng cây trên luống cao hoặc ụ đất để tránh tình trạng ngập rễ.
Chọn Giống Cherry Phù Hợp Với Khí Hậu Việt Nam
Vì nhu cầu giờ lạnh cao của hầu hết các giống cherry, việc lựa chọn giống phù hợp là yếu tố then chốt quyết định sự thành công khi trồng cây cherry ở Việt Nam. Thay vì các giống cherry ngọt đòi hỏi nhiều giờ lạnh (như Bing, Lapins, Rainier), cần tìm hiểu và ưu tiên các giống cherry có nhu cầu giờ lạnh thấp (low-chill varieties) hoặc các giống cherry chua (Prunus cerasus) thường có khả năng chịu nhiệt tốt hơn và nhu cầu giờ lạnh thấp hơn một chút so với cherry ngọt.
Một số giống cherry có nhu cầu giờ lạnh tương đối thấp hoặc đã được thử nghiệm ở các vùng khí hậu cận nhiệt đới có thể cân nhắc bao gồm:
- Stella: Giống cherry ngọt tự thụ phấn, nhu cầu giờ lạnh khoảng 400 giờ. Đây là một trong những giống phổ biến được thử nghiệm ở các vùng có mùa đông không quá lạnh.
- Lapins: Tương tự Stella, Lapins là giống tự thụ phấn với nhu cầu giờ lạnh khoảng 400-500 giờ.
- Minnie Royal & Royal Lee: Đây là hai giống cherry ngọt có nhu cầu giờ lạnh rất thấp, chỉ khoảng 200-300 giờ. Chúng thụ phấn chéo cho nhau và được phát triển để trồng ở các vùng khí hậu ấm hơn. Đây là những ứng viên tiềm năng nhất cho các vùng có mùa đông ngắn và không quá lạnh ở Việt Nam.
- Early Sweet: Một giống cherry ngọt mới được phát triển, có nhu cầu giờ lạnh rất thấp, được quảng cáo là có thể trồng ở các vùng ấm.
Tuy nhiên, ngay cả với các giống nhu cầu giờ lạnh thấp, việc đáp ứng đủ giờ lạnh vẫn là một thách thức lớn ở hầu hết các tỉnh thành của Việt Nam. Ở những vùng có mùa đông không đủ lạnh, người trồng có thể cần áp dụng các biện pháp kỹ thuật đặc biệt để “đánh lừa” cây, ví dụ như sử dụng các chất điều hòa sinh trưởng (như Gibberellin) để phá ngủ hoặc áp dụng các biện pháp làm lạnh nhân tạo cho mầm cây trong giai đoạn ngủ đông (rất tốn kém và không khả thi trên quy mô lớn).
Việc tìm mua cây giống cũng là một khó khăn. Các giống cherry nhu cầu giờ lạnh thấp không phổ biến tại Việt Nam. Người trồng có thể phải nhập khẩu giống hoặc tìm nguồn cung cấp từ các vườn ươm chuyên biệt đã thử nghiệm thành công các giống này trong nước. Đảm bảo nguồn gốc cây giống uy tín, không mang mầm bệnh là rất quan trọng.
Kỹ Thuật Trồng Cây Cherry
Sau khi đã chuẩn bị đất và chọn được giống phù hợp, tiến hành trồng cây. Thời điểm trồng tốt nhất thường là vào cuối mùa đông hoặc đầu mùa xuân, khi cây chuẩn bị bước vào giai đoạn sinh trưởng mới.
Trồng Từ Hạt
Trồng cherry từ hạt là phương pháp đơn giản nhưng có nhiều hạn chế. Cây con mọc từ hạt thường không giữ được đặc tính của cây bố mẹ (quả có thể nhỏ hơn, chất lượng kém hơn, cây lâu ra trái hơn) và nhu cầu giờ lạnh có thể thay đổi. Hơn nữa, hạt cherry cần được xử lý lạnh (stratification) trong một khoảng thời gian trước khi gieo để nảy mầm.
Quy trình trồng từ hạt:
- Thu hoạch hạt từ quả cherry chín mọng. Rửa sạch thịt quả, chỉ giữ lại hạt.
- Xử lý hạt: Đặt hạt vào khăn giấy ẩm hoặc hỗn hợp đất ẩm, cho vào túi zip hoặc hộp kín và để trong ngăn mát tủ lạnh (nhiệt độ khoảng 1-4°C) trong khoảng 60-90 ngày. Giữ ẩm cho hạt trong suốt quá trình này. Đây là quá trình mô phỏng mùa đông để hạt phá ngủ.
- Sau khi xử lý lạnh, gieo hạt vào chậu nhỏ hoặc khay ươm chứa đất tơi xốp, thoát nước tốt. Gieo hạt sâu khoảng 1-2 cm.
- Giữ ẩm cho đất và đặt ở nơi có ánh sáng tán xạ. Hạt sẽ nảy mầm sau vài tuần đến vài tháng.
- Khi cây con đạt chiều cao khoảng 15-20 cm và có vài lá thật, có thể chuyển cây ra trồng ở vị trí cố định hoặc trong chậu lớn hơn. Cây trồng từ hạt có thể mất 5-7 năm hoặc hơn mới bắt đầu cho trái.
Trồng Bằng Phương Pháp Ghép Cành
Phương pháp ghép cành là phổ biến và hiệu quả hơn để trồng cây cherry. Ưu điểm của ghép cành là cây con sẽ giữ được đặc tính của cây mẹ (giống đã chọn), cây sinh trưởng nhanh hơn và cho trái sớm hơn (thường sau 2-4 năm trồng). Gốc ghép khỏe mạnh cũng giúp cây thích nghi tốt hơn với điều kiện đất đai và chống chịu sâu bệnh tốt hơn.
- Chọn gốc ghép: Gốc ghép thường là cây cherry dại hoặc các giống cherry có sức sống khỏe, chịu được điều kiện đất đai nhất định. Ở Việt Nam, có thể thử nghiệm với gốc ghép là các loại mận, đào dại hoặc các loại Prunus khác có khả năng thích nghi với khí hậu địa phương, mặc dù hiệu quả tương thích ghép cần được kiểm chứng.
- Chọn cành ghép: Chọn cành bánh tẻ khỏe mạnh từ cây cherry mẹ có đặc tính tốt (giống cherry nhu cầu giờ lạnh thấp đã chọn). Cành ghép nên có ít nhất 2-3 mắt ngủ.
- Thực hiện ghép: Có nhiều phương pháp ghép khác nhau như ghép nêm, ghép mắt, ghép áp… Kỹ thuật ghép cần được thực hiện nhanh chóng, vết cắt ngọt, sạch và đảm bảo sự tiếp xúc tốt giữa tầng phát sinh mạch của gốc ghép và cành ghép. Buộc chặt mối ghép bằng dây chuyên dụng và bôi keo liền sẹo để bảo vệ.
- Chăm sóc sau ghép: Đặt cây ghép ở nơi râm mát, tránh ánh nắng trực tiếp và giữ ẩm vừa đủ. Khi cành ghép phát triển mầm mới, có thể dần dần cho cây tiếp xúc với ánh sáng mạnh hơn.
Sau khi cây con (ghép hoặc từ hạt) đủ lớn và khỏe mạnh, chuẩn bị hố trồng. Hố trồng nên rộng và sâu gấp đôi bầu rễ cây. Đặt cây vào hố sao cho mặt bầu ngang bằng hoặc cao hơn một chút so với mặt đất xung quanh để tránh đọng nước. Lấp đất nhẹ nhàng, nén chặt gốc và tưới nước đẫm.
Chăm Sóc Cây Cherry Sau Khi Trồng
Chăm sóc đúng kỹ thuật là yếu tố quan trọng để cây sinh trưởng khỏe mạnh và cho năng suất.
Tưới Nước
Cây cherry cần độ ẩm đều đặn nhưng rất kỵ úng. Tưới nước cần dựa vào độ ẩm của đất. Kiểm tra đất bằng cách đưa ngón tay vào sâu khoảng 5-7 cm, nếu thấy khô thì cần tưới. Tưới đẫm một lần rồi để đất se lại trước khi tưới lần tiếp theo. Tránh tưới vào buổi tối, đặc biệt là trong điều kiện độ ẩm không khí cao ở Việt Nam, để hạn chế sự phát triển của nấm bệnh. Có thể sử dụng lớp vật liệu phủ gốc (mulch) như rơm rạ, vỏ cây để giữ ẩm cho đất, hạn chế cỏ dại và điều hòa nhiệt độ đất. Tuy nhiên, cần để hở gốc cây một khoảng để tránh tình trạng nấm bệnh tấn công thân cây.
Bón Phân
Cây cherry cần được cung cấp dinh dưỡng đầy đủ để phát triển.
- Giai đoạn cây con: Bón các loại phân có tỷ lệ đạm cao hơn để thúc đẩy sinh trưởng cành lá. Có thể sử dụng phân NPK 20-20-15 hoặc các loại phân hữu cơ. Bón định kỳ 1-2 tháng/lần với liều lượng phù hợp.
- Giai đoạn cây trưởng thành (chuẩn bị ra hoa, đậu quả): Cần tăng cường lân và kali. Sử dụng phân NPK có tỷ lệ lân và kali cao hơn như 15-20-25 hoặc 13-13-21. Bón trước khi cây ra hoa và sau khi đậu quả.
- Sau thu hoạch: Bón phân hữu cơ kết hợp NPK để cây phục hồi và chuẩn bị cho mùa vụ sau.
- Bổ sung thêm các nguyên tố vi lượng như canxi, bo thông qua phun lá hoặc bón gốc khi cần thiết. Canxi đặc biệt quan trọng để ngăn ngừa hiện tượng nứt quả.
Bón phân nên kết hợp với việc xới đất nhẹ quanh gốc và tưới nước sau khi bón để phân tan và ngấm vào đất.
Cắt Tỉa
Cắt tỉa là kỹ thuật quan trọng giúp tạo tán cây thông thoáng, nhận được nhiều ánh sáng, hạn chế sâu bệnh và kích thích ra hoa, đậu quả. Có hai kiểu cắt tỉa chính:
- Cắt tỉa tạo tán: Thực hiện trong những năm đầu để định hình cây. Phổ biến là tạo tán dạng trụ trung tâm hoặc tán mở hình chén. Loại bỏ các cành mọc xiên xẹo, cành quá sát đất, cành giao nhau hoặc mọc chồng lên nhau.
- Cắt tỉa hàng năm: Thực hiện sau khi thu hoạch. Loại bỏ cành già cỗi, cành bị sâu bệnh, cành không có khả năng cho trái. Tỉa bớt các cành non mọc quá dày để tạo sự thông thoáng. Cắt tỉa cũng giúp kiểm soát chiều cao và kích thước cây, thuận lợi cho việc chăm sóc và thu hoạch.
Sử dụng dụng cụ cắt tỉa sắc bén, sạch sẽ và bôi keo liền sẹo cho các vết cắt lớn để tránh nhiễm trùng.
Phòng Trừ Sâu Bệnh Hại Cây Cherry
Khí hậu nóng ẩm ở Việt Nam là môi trường lý tưởng cho nhiều loại sâu bệnh phát triển, gây hại nghiêm trọng đến cây cherry. Do đó, việc phòng trừ sâu bệnh là một thách thức lớn và cần được chú trọng.
Sâu Hại
Các loại sâu hại phổ biến có thể tấn công cây cherry bao gồm:
- Rệp: Hút nhựa trên lá non, cành non, gây xoăn lá, kìm hãm sinh trưởng.
- Nhện đỏ: Gây hại lá, làm lá bị vàng, khô và rụng.
- Sâu đục thân, đục cành: Gây hại nghiêm trọng, làm chết cành hoặc cả cây.
- Ruồi đục quả: Ấu trùng gây hại trực tiếp đến quả, làm giảm chất lượng và năng suất.
Biện pháp phòng trừ: Thường xuyên kiểm tra cây để phát hiện sớm sâu bệnh. Sử dụng các biện pháp phòng trừ tổng hợp (IPM), ưu tiên biện pháp sinh học và vật lý như bắt sâu bằng tay, sử dụng bẫy dính, bẫy pheromone. Khi sâu bệnh bùng phát mạnh, cần sử dụng thuốc bảo vệ thực vật hóa học theo nguyên tắc “4 đúng” (đúng thuốc, đúng liều, đúng lúc, đúng cách) và đảm bảo thời gian cách ly trước khi thu hoạch.
Bệnh Hại
Cây cherry dễ mắc các bệnh do nấm và vi khuẩn trong điều kiện ẩm ướt:
- Bệnh thán thư (Anthracnose): Gây đốm lá, thối quả.
- Bệnh đốm lá: Gây đốm vàng, nâu trên lá, làm lá rụng sớm.
- Bệnh gôm (Gummosis): Cây tiết ra chất nhựa vàng hoặc nâu trên thân, cành, do nhiều nguyên nhân bao gồm nấm bệnh, vi khuẩn hoặc tổn thương cơ giới.
- Bệnh thối rễ: Do nấm gây ra trong điều kiện đất úng nước, rất nguy hiểm và khó chữa.
Biện pháp phòng trừ: Chọn giống kháng bệnh (nếu có). Trồng cây ở nơi thoát nước tốt, tránh để đất bị úng. Cắt tỉa tạo tán thông thoáng. Thu gom và tiêu hủy tàn dư cây bệnh. Sử dụng thuốc trừ nấm, vi khuẩn theo chỉ dẫn của chuyên gia hoặc theo khuyến cáo của hatgiongnongnghiep1.vn hoặc các nguồn uy tín khác về nông nghiệp. Phun phòng ngừa vào các giai đoạn nhạy cảm của cây.
Thu Hoạch Và Bảo Quản Cherry
Quả cherry thường chín vào cuối xuân hoặc đầu hè, tùy thuộc vào giống và điều kiện thời tiết. Thời điểm thu hoạch là khi quả đạt màu sắc đặc trưng của giống (đỏ tươi, đỏ sẫm, vàng đỏ…), căng mọng và có vị ngọt đậm. Không nên thu hoạch khi quả còn xanh vì quả cherry sẽ không chín thêm sau khi hái.
Thu hoạch nên được thực hiện cẩn thận bằng tay, nhẹ nhàng ngắt quả cùng với cuống để tránh làm tổn thương cành và quả. Nên thu hoạch vào buổi sáng sớm khi nhiệt độ còn mát mẻ. Quả cherry rất nhạy cảm với nhiệt độ cao và dễ bị dập nát, thối hỏng.
Sau khi thu hoạch, quả cherry cần được làm mát nhanh chóng để kéo dài thời gian bảo quản. Có thể sử dụng nước đá lạnh hoặc bảo quản trong kho lạnh ở nhiệt độ 0-4°C với độ ẩm cao (90-95%). Quả cherry tươi có thể giữ được độ tươi ngon trong khoảng 1-2 tuần nếu được bảo quản đúng cách.
Những Thách Thức Khi Trồng Cherry Ở Việt Nam
Như đã đề cập, thách thức lớn nhất khi trồng cây cherry ở Việt Nam là khí hậu.
- Nhu cầu giờ lạnh: Hầu hết các vùng ở Việt Nam không đáp ứng đủ số giờ lạnh cần thiết cho cây phân hóa mầm hoa, dẫn đến cây không ra hoa hoặc ra rất ít hoa, không đậu quả hoặc quả nhỏ, kém chất lượng.
- Nhiệt độ cao: Nhiệt độ cao kéo dài ảnh hưởng đến sự phát triển của quả, làm quả nhỏ, chín nhanh và dễ bị mềm, nứt.
- Độ ẩm cao: Độ ẩm cao là môi trường thuận lợi cho các loại nấm bệnh phát triển mạnh, gây hại cho lá, thân, cành và quả. Cần đầu tư vào các biện pháp phòng trừ bệnh hiệu quả.
- Sâu bệnh hại: Ngoài nấm bệnh, các loại sâu hại cũng là mối đe dọa thường trực, đòi hỏi sự chăm sóc và phòng trừ liên tục.
- Tìm kiếm giống phù hợp: Các giống cherry nhu cầu giờ lạnh thấp không phổ biến và nguồn cung cây giống đáng tin cậy còn hạn chế.
- Kỹ thuật chăm sóc: Cần am hiểu sâu về đặc tính của cây cherry và áp dụng đúng kỹ thuật chăm sóc, đặc biệt là việc cắt tỉa và quản lý dịch hại trong điều kiện khí hậu đặc thù.
Dù có nhiều khó khăn, việc trồng cây cherry ở Việt Nam không phải là hoàn toàn không thể. Tại một số vùng khí hậu đặc biệt như Đà Lạt hoặc Sapa, với việc lựa chọn giống phù hợp (nhu cầu giờ lạnh cực thấp) và áp dụng các biện pháp kỹ thuật tiên tiến, người trồng có thể đạt được những kết quả nhất định. Tuy nhiên, để trồng cherry thương mại với năng suất và chất lượng cao, đáp ứng tiêu chuẩn quốc tế, vẫn còn là một con đường dài và cần nhiều nghiên cứu, thử nghiệm.
Đối với những người muốn trồng cherry như một thú vui tại nhà, có thể thử nghiệm với các giống nhu cầu giờ lạnh thấp và trồng trong chậu để dễ dàng kiểm soát môi trường hơn. Việc di chuyển chậu đến nơi có nhiệt độ thấp hơn vào mùa đông (nếu có thể) hoặc áp dụng các biện pháp xử lý đặc biệt có thể giúp tăng cơ hội cây ra hoa, đậu quả.
Tóm lại, cách trồng cây cherry ở Việt Nam đòi hỏi sự kiên nhẫn, nghiên cứu kỹ lưỡng về giống, am hiểu về điều kiện khí hậu địa phương và áp dụng đúng các biện pháp kỹ thuật từ làm đất, trồng, chăm sóc, đến phòng trừ sâu bệnh. Với sự chuẩn bị và cố gắng, việc thưởng thức những quả cherry tươi ngon do chính tay mình trồng tại Việt Nam hoàn toàn có thể trở thành hiện thực, dù là trên quy mô nhỏ.