Củ mài (hay Hoài Sơn) là loại cây lấy củ quen thuộc, không chỉ là thực phẩm dinh dưỡng mà còn có giá trị dược liệu quý. Cách trồng củ mài tại nhà hoặc canh tác quy mô nhỏ đang ngày càng thu hút sự quan tâm của bà con nông dân bởi tiềm năng kinh tế và kỹ thuật không quá phức tạp. Tuy nhiên, để củ mài phát triển khỏe mạnh, cho năng suất cao và chất lượng củ tốt nhất, người trồng cần nắm vững các kỹ thuật từ khâu chuẩn bị đến chăm sóc. Bài viết này từ hatgiongnongnghiep1.vn sẽ cung cấp hướng dẫn chi tiết, giúp bạn có vụ mùa củ mài bội thu.
Đặc điểm nổi bật của cây củ mài
Củ mài, hay còn được gọi là củ Hoài Sơn, là một loài cây thân leo thuộc họ Củ Nâu (Dioscoreaceae). Cây có đặc điểm là thân dạng dây leo mảnh, nhẵn, có thể vươn dài trên 3 mét và thường quấn quanh các cây khác hoặc vật đỡ. Đây là loại cây có chu kỳ sinh trưởng đặc biệt, thường bị khô héo toàn bộ phần thân lá vào cuối mùa đông và sang xuân năm sau mới mọc mầm trở lại từ củ ngầm.
Lá cây củ mài thường mọc đối xứng, có hình mũi tên hoặc hình tim, cuống lá dài và đầu lá nhọn. Gân lá tạo thành mạng lưới rõ rệt, mang màu xanh tươi đặc trưng. Một đặc điểm nhận dạng thú vị là củ mọc ở nách lá, thường có hình quả trứng hoặc bầu dục. Đây là phần gọi là “dái củ”, có thể dùng để nhân giống. Quả củ mài có hình dạng góc cạnh giống quả vừng, chứa hạt hình bầu dục bên trong.
Phần chính được thu hoạch là củ mọc sâu dưới lòng đất. Củ có đường kính trung bình từ 7-10 cm và chiều dài đáng kể, có thể đạt từ 30 đến 65 cm. Vỏ ngoài của củ có màu nâu sù sì, với nhiều rễ phụ bám xung quanh. Khi cắt ngang, mặt cắt củ mài thường không đều, có màu trắng hoặc vàng nhạt, chứa chất nhựa và không có mùi đặc trưng.
Đặc điểm thân và lá của cây củ mài
Điều kiện cần thiết để trồng củ mài
Cách trồng củ mài không quá phức tạp về mặt khí hậu. Cây củ mài là loài dễ trồng và có khả năng thích nghi tốt với nhiều vùng khí hậu khác nhau, miễn là không quá lạnh khắc nghiệt. Điều này mở ra cơ hội canh tác củ mài ở đa dạng các tỉnh thành tại Việt Nam.
Khí hậu và Ánh sáng
Cây củ mài ưa sáng nhưng cũng có thể chịu bóng bán phần. Tuy nhiên, để cây sinh trưởng tốt và cho năng suất củ cao nhất, nên chọn những khu vực có đủ ánh sáng mặt trời ấm áp và thoáng gió. Điều kiện khí hậu không quá lạnh là yếu tố quan trọng giúp cây phát triển ổn định qua các mùa.
Yêu cầu về Đất trồng
Tuy dễ tính với khí hậu, nhưng trồng cây củ mài lại có yêu cầu khá khắt khe về loại đất. Do rễ củ mài ăn sâu và cần hấp thụ lượng phân bón mạnh để nuôi củ, cây thích nghi tốt nhất với những vùng đất màu mỡ, có tầng đất canh tác sâu, xốp và đặc biệt quan trọng là khả năng thoát nước cực tốt.
Đối với cách trồng củ mài, cần tuyệt đối không chọn những vùng đất lầy, đất trũng, đất thịt nặng khó thoát nước hoặc đất có tính kiềm. Củ mài có sức hút nước tương đối yếu, việc đất bị ngập úng hoặc giữ nước quá lâu sẽ dễ dẫn đến tình trạng thối củ, ảnh hưởng nghiêm trọng đến năng suất và chất lượng.
Chuẩn bị đất tơi xốp cho kỹ thuật trồng củ mài
Sau khi trồng củ mài trên cùng một diện tích đất khoảng 2 vụ, bà con nên tiến hành luân canh với các loại cây trồng khác. Củ mài rất dễ nhiễm các loại bệnh hại tích tụ trong đất. Vì thế, cần tránh luân canh với những loại cây trồng thường xuyên mắc bệnh tương tự, ví dụ như cây thuốc lá. Việc luân canh giúp cắt đứt vòng đời của mầm bệnh trong đất, đảm bảo sức khỏe cho vụ củ mài tiếp theo. Không trồng củ mài trên những vùng đất đã có nguồn bệnh sẵn, vì cây bị bệnh sẽ còi cọc, phát triển kém, cho chất lượng củ thu hoạch không cao, kém ngon khi chế biến, ảnh hưởng trực tiếp đến cả chất lượng lẫn sản lượng cuối cùng.
Kỹ thuật trồng củ mài chi tiết
Chuẩn bị Giống trồng
Có hai loại giống chính được sử dụng phổ biến trong cách trồng củ mài: sử dụng đầu củ mài và sử dụng củ mọc ở phần nách lá, thường gọi là dái củ.
Nguồn gốc và cách bảo quản giống củ: Khi thu hoạch củ mài vào cuối mùa đông, bà con chọn những củ to, ngắn, lành lặn và không có dấu hiệu bệnh. Phần đầu củ (khoảng 18-20cm tính từ gốc thân) được cắt ra và giữ lại làm giống cho vụ sau. Thời gian từ khi cắt đầu củ đến khi trồng lại là một khoảng thời gian khá dài (thường khoảng nửa năm), nên việc bảo quản, cất giữ giống cần được thực hiện cẩn thận ở nơi khô ráo, thoáng mát như trong nhà kho hoặc hầm đất.
Quá trình giữ dái củ và chăm sóc cây con: Đối với dái củ (củ mọc ở nách lá), bà con thu nhặt chúng trước khi đào củ chính dưới lòng đất. Dái củ sau khi thu về được phơi qua nắng nhẹ rồi bảo quản tương tự như đầu củ, có thể trong nhà, hầm hoặc đào hố vùi lấp.
Đầu củ và dái củ mài dùng làm giống trồng
Cả hai cách nhân giống trồng củ mài này đều có những ưu điểm và nhược điểm riêng. Trồng củ mài bằng đầu củ có ưu điểm là cho thu hoạch nhanh hơn, thường chỉ sau một vụ là có thể thu hoạch củ chính. Tuy nhiên, mỗi cây củ mài chỉ có một đầu củ, việc sử dụng đầu củ làm giống sẽ hạn chế khả năng nhân giống mở rộng diện tích canh tác nhanh chóng, thậm chí có thể gây thiệt hại kinh tế nếu nguồn giống không dồi dào. Ngược lại, trồng củ mài bằng dái củ có thể cho thời gian thu hoạch củ chính chậm hơn, đôi khi mất thêm tới 1 năm để củ ngầm đủ lớn. Tuy nhiên, hình thức trồng này cho phép nhân giống trên quy mô rộng rãi hơn, cây con từ dái củ thường khỏe mạnh và về lâu dài có thể cho sản lượng ổn định, tương đối cao. Việc lựa chọn loại giống phụ thuộc vào mục đích canh tác (thu hoạch sớm hay mở rộng diện tích) và nguồn giống sẵn có. Bà con có thể tìm mua giống củ mài chất lượng tại các cơ sở cung cấp uy tín để đảm bảo khởi đầu tốt nhất cho vụ mùa.
Làm đất và Bón phân lót
Củ mài là cây có hệ rễ và củ phát triển ăn sâu vào lòng đất. Do đó, khâu làm đất đóng vai trò cực kỳ quan trọng trong cách trồng củ mài thành công. Bà con cần chuẩn bị đất từ mùa đông năm trước vụ trồng. Đất cần được cuốc hoặc cày sâu với độ sâu khoảng 67-70 cm để phá vỡ tầng đế cày, giúp củ dễ dàng phát triển thẳng và sâu. Sau khi cuốc/cày, để đất phơi ải trong mùa đông giúp diệt trừ sâu bệnh và cải tạo cấu trúc đất.
Đến vụ mùa năm sau, trước khi trồng củ mài, tiến hành bón lót phân chuồng hoai mục theo tỷ lệ khuyến cáo, thường khoảng 5.000-7.000kg cho mỗi mẫu (1 mẫu Bắc Bộ = 3.600 m², 1 mẫu Trung Bộ = 4.995 m², 1 mẫu Nam Bộ = 10.000 m²). Rắc đều phân bón lên bề mặt đất sau đó cày hoặc bừa lấp phân xuống. Đối với những vùng đất đã trồng củ mài ở vụ trước, có thể không cần cuốc quá sâu mà chỉ cần đợi đến mùa xuân năm sau rồi bón phân lót và cày bừa lại là đủ.
Kỹ thuật Đánh luống
Việc đánh luống phù hợp với điều kiện khí hậu từng vùng là yếu tố cần thiết trong cách trồng củ mài để đảm bảo khả năng thoát nước hoặc giữ ẩm.
- Ở miền Nam, do đặc điểm khí hậu mưa nhiều hơn, bà con cần đánh luống cao để tránh ngập úng. Luống được lên có mặt rộng khoảng 1.2-1.3m. Rãnh luống rộng khoảng 35 cm và cao khoảng 18 cm. Độ cao và độ rộng rãnh này tạo điều kiện thuận lợi cho việc thoát nước nhanh chóng sau những trận mưa lớn.
- Ở miền Bắc, lượng mưa thường ít hơn, do đó bà con cần chú trọng việc giữ ẩm cho đất. Khi trồng, cứ sau khoảng 4 luống, nên đắp một bờ con cao khoảng 11-14 cm để tạo thành ô, giúp giữ nước khi tưới hoặc khi có mưa nhỏ.
Thời vụ và Cách đặt giống
Thời vụ trồng củ mài phụ thuộc vào nhiệt độ của đất. Chỉ nên tiến hành trồng khi nhiệt độ đất ổn định đạt trên 13 độ C, đảm bảo hạt hoặc củ giống có thể nảy mầm và phát triển tốt.
- Tại các tỉnh miền Nam, thời điểm thích hợp để trồng cây củ mài thường là vào tháng 3 dương lịch, khi thời tiết bắt đầu ấm lên và có độ ẩm phù hợp.
- Ở miền Bắc, do mùa đông kéo dài hơn, thời vụ trồng thường muộn hơn, vào khoảng tháng 4 dương lịch.
Giống trồng củ mài đã được chuẩn bị sẵn từ cuối năm trước bằng cách giữ lại đầu củ hoặc ươm dái củ.
Trên mỗi luống đã chuẩn bị, bà con tiến hành xẻ rãnh. Cứ cách khoảng 28-34cm thì xẻ một rãnh, mỗi luống có thể xẻ 4 rãnh tùy theo chiều rộng luống. Độ sâu của rãnh khoảng 8cm. Sau khi xẻ rãnh, đặt nằm đầu củ hoặc cây con đã ươm vào rãnh. Chú ý đặt sao cho các mầm đều ngả về cùng một hướng để tiện chăm sóc và làm giàn sau này. Khoảng cách giữa các mầm trên cùng một rãnh là 24-28cm.
Sau khi đặt giống, tiến hành bón thêm một lượng phân cho cây. Có thể sử dụng phân bắc với lượng khoảng 1.600 kg cho mỗi mẫu. Cuối cùng, phủ một lớp đất mỏng lên trên để lấp rãnh và bảo vệ giống.
Các phương pháp trồng phổ biến
Có hai cách trồng củ mài chính được áp dụng, chủ yếu khác nhau ở cách sắp xếp giống trên rãnh:
- Trồng hàng đơn: Đây là phương pháp đơn giản nhất. Ở giữa rãnh, cứ cách 12-13cm, bà con đặt một cây con hoặc một ‘đầu củ’ theo chiều ngang hoặc hơi nghiêng rồi phủ đất lên.
- Trồng hàng kép: Phương pháp này đặt giống dày hơn một chút. Ở rãnh, cứ cách 16-17cm, đặt nghiêng hai hàng giống. Hai đầu của hai mầm hướng vào nhau, cách nhau tầm 7cm, tạo thành hình chữ “bát”. Sau đó phủ đất lên.
Xét về tổng sản lượng thu hoạch trên cùng một diện tích, hai cách trồng củ mài nói trên thường cho kết quả tương đương. Tuy nhiên, phương pháp trồng thành hàng đơn có xu hướng cho ra củ to và dài hơn so với trồng hàng kép. Do đó, trồng hàng đơn là cách được nhiều bà con lựa chọn hơn, đặc biệt khi mục tiêu là thu hoạch củ có kích thước lớn, đẹp mắt.
Ngoài ra, bà con cũng có thể tận dụng thân cây ngô đã thu hoạch từ vụ trước để hỗ trợ cho việc trồng củ mài. Vào mùa đông trước khi thu hoạch ngô, chọn những cây ngô có gốc to, cắt thành từng đoạn dài khoảng 65 cm. Bó khoảng 50 khúc thành một bó rồi ngâm vào nước phân hoai mục. Khi trồng củ mài, lấy những bó thân ngô này ra. Dùng cọc đóng một lỗ sâu khoảng 65 cm trên luống với khoảng cách 23×20cm giữa các lỗ. Bỏ từng đoạn thân cây ngô đã ngâm vào lỗ vừa đóng, sao cho đầu trên của đoạn thân ngô bằng với mặt đáy của rãnh trồng. Sau đó, đặt giống củ mài theo chiều ngang ở ngay đầu đoạn thân cây ngô này. Thực hiện bón phân lót như bình thường (khoảng 1.600 kg phân chuồng cho mỗi mẫu) rồi phủ đất lên. Trồng theo cách này, đoạn thân ngô rỗng bên trong sẽ tạo thành một đường dẫn lý tưởng cho củ mài phát triển thẳng xuống dưới, giúp củ to, tròn, thẳng đều, rất thuận tiện cho việc thu hoạch và chế biến, đồng thời giảm thiểu công sức đào bới. Để đảm bảo nguồn giống và vật tư nông nghiệp chất lượng cho các phương pháp trồng củ mài này, bà con có thể tham khảo tại hatgiongnongnghiep1.vn.
Chăm sóc cây củ mài cho năng suất cao
Kỹ thuật chăm sóc đóng vai trò quan trọng không kém kỹ thuật trồng trong việc đảm bảo cây củ mài sinh trưởng khỏe mạnh và cho năng suất cao.
Kỹ thuật Tưới nước
Nhu cầu nước của cây củ mài thay đổi theo từng giai đoạn phát triển và điều kiện khí hậu.
- Ở miền Bắc, khí hậu thường ít mưa hơn, do đó ngay sau khi trồng xong, cần tiến hành tưới nước ngay để đất đủ ẩm giúp giống nảy mầm nhanh chóng. Nguyên tắc chung là luôn giữ độ ẩm vừa phải cho đất, đừng nên để đất quá khô hoặc quá ẩm. Khi tưới, chú ý không tưới ngập úng lên cây con để tránh thối mầm.
- Ở miền Nam, với lượng mưa dồi dào hơn, nếu đất đã đủ ẩm thì có thể không cần tưới ngay sau khi trồng. Tuy nhiên, sau thời điểm Lập Thu (khoảng tháng 8 dương lịch), cây củ mài bắt đầu bước vào giai đoạn phát triển củ mạnh mẽ nhất. Nếu quan sát thấy đất bị khô nẻ, cần bổ sung nước kịp thời để cây có đủ độ ẩm phát triển củ tối ưu.
Làm giàn và Cắm cọc cho cây leo
Củ mài là cây dây leo, do đó việc làm giàn hoặc cắm cọc để cây leo là cực kỳ cần thiết để tăng diện tích quang hợp, giúp cây phát triển khỏe mạnh và cho năng suất cao hơn.
Khi cây củ mài mọc được chiều cao khoảng 32cm, bà con tiến hành cắm cọc cho cây leo. Mỗi cây con nên được cắm một cọc riêng. Chiều dài mỗi cọc nên khoảng 2m để đủ cho dây leo phát triển. Sau khi cắm cọc cho từng cây, có thể buộc tụm đầu trên của 4 cọc đứng gần nhau (đối với các cây ở 2 hàng liền kề trên luống) thành hình chóp để tăng độ vững chắc, tránh gió bão làm đổ giàn.
Cách trồng củ mài hiệu quả bao gồm việc thường xuyên cuốn dây củ mài bám vào cọc hoặc giàn. Việc này không chỉ giúp cây nhận đủ ánh sáng mà còn thúc đẩy sự phát triển của củ, giúp tăng sản lượng đáng kể cho mỗi cây.
Cây củ mài sau khi cắm cọc, thể hiện kỹ thuật chăm sóc
Xới đất, Làm cỏ và Bón phân thúc
Công tác xới đất và làm cỏ cần được thực hiện định kỳ để giữ cho đất thoáng khí và loại bỏ cạnh tranh dinh dưỡng từ cỏ dại.
- Làm cỏ cần được thực hiện cẩn thận với độ sâu xới đất tầm 3cm để tránh làm tổn thương bộ rễ nông của cây. Ở giữa các hàng luống, bà con có thể dùng cuốc nhỏ để làm cỏ và xới đất. Tuy nhiên, ở khu vực sát gốc và giữa các cây trên cùng một hàng, tuyệt đối không được dùng cuốc để tránh làm đứt rễ hoặc tổn thương củ đang hình thành. Nên dùng tay nhổ cỏ một cách nhẹ nhàng.
- Đợt làm cỏ lần đầu thường tiến hành khi cây còn nhỏ. Đợt làm cỏ lần thứ hai thường vào trung hạ tuần tháng 6, đợt thứ ba vào cuối tháng 7 hoặc đầu tháng 8. Cách làm tương tự như đợt 1 nhưng cần chú ý hơn để tránh làm gãy thân dây leo. Nếu thấy dây leo bò lan ra mặt đất, cần nhẹ nhàng cuốn và hướng chúng leo lên cọc ngay lập tức.
Song song với làm cỏ và xới đất, việc bón phân thúc định kỳ giúp bổ sung dinh dưỡng cho cây, đặc biệt trong giai đoạn phát triển thân lá và tạo củ.
- Ở miền Bắc, sau khi cây đạt chiều cao khoảng 33 cm, có thể tiến hành bón phân thúc đợt đầu. Nếu cần bón phân kết hợp với tưới nước, nên hòa tan phân vào nước để tưới đều.
- Ở miền Nam, bà con thường có kinh nghiệm sử dụng phân dê hoai mục để bón thúc cho cây củ mài, vì loại phân này cung cấp dinh dưỡng cân đối và cải tạo đất tốt.
- Sau khi làm cỏ đợt 2 và đợt 3, cần bón phân thúc thêm các đợt tiếp theo. Liều lượng mỗi lần bón có thể khoảng 1.600 kg phân chuồng hoai mục hoặc 75 kg bã dầu cải đã ngâm kỹ hòa với nước rồi tưới vào gốc. Bón phân thúc đúng thời điểm và liều lượng giúp cây sinh trưởng mạnh mẽ, tạo củ to, đều, từ đó tăng cao sản lượng cuối vụ.
Sâu bệnh hại thường gặp và cách phòng trừ
Cây củ mài, giống như nhiều loại cây trồng khác, cũng có thể mắc một số loại sâu bệnh ảnh hưởng đến sinh trưởng và năng suất.
Các loại bệnh hại phổ biến bao gồm:
- Bệnh phấn trắng: Gây ra các mảng trắng như bột phấn trên lá và thân, làm giảm khả năng quang hợp.
- Bệnh héo vàng: Thân lá bị héo và chuyển sang màu vàng, có thể do nấm hoặc vi khuẩn gây hại rễ và mạch dẫn.
Các loại sâu hại thường gặp:
- Bọ rùa: Tuy một số loài bọ rùa có lợi, nhưng một số khác ăn lá cây củ mài.
- Sâu kén đất: Gây hại phần gốc và củ dưới lòng đất.
- Sâu làm thối củ: Một số loại sâu có thể tấn công và gây thối rữa củ mài, đặc biệt trong điều kiện đất ẩm.
Để phòng trừ sâu bệnh hiệu quả, cần áp dụng tổng hợp các biện pháp. Chú trọng khâu chọn giống khỏe, làm đất kỹ lưỡng từ vụ trước để diệt mầm bệnh trong đất. Thực hiện luân canh cây trồng đúng cách, tránh trồng liên tục trên cùng một diện tích hoặc luân canh với cây dễ nhiễm bệnh tương tự. Đảm bảo đất tơi xốp và thoát nước tốt là yếu tố quan trọng nhất để phòng ngừa các bệnh về rễ và thối củ. Thường xuyên kiểm tra đồng ruộng để phát hiện sớm dấu hiệu sâu bệnh và có biện pháp xử lý kịp thời bằng các loại thuốc bảo vệ thực vật phù hợp (ưu tiên thuốc sinh học hoặc biện pháp tự nhiên khi có thể), tuân thủ nguyên tắc 4 đúng.
Nắm vững cách trồng củ mài và áp dụng đúng các kỹ thuật từ chọn giống, làm đất đến chăm sóc sẽ giúp bạn đạt được năng suất cao và chất lượng củ tốt. Củ mài không chỉ mang lại giá trị dinh dưỡng mà còn là tiềm năng kinh tế cho người trồng. Bằng việc tuân thủ quy trình và chú trọng đến từng giai đoạn phát triển của cây, bạn hoàn toàn có thể thành công với loại cây dây leo quý giá này.