Quả gấc, với sắc cam đỏ rực rỡ đặc trưng, không chỉ là nguyên liệu quen thuộc trong ẩm thực truyền thống Việt Nam như xôi gấc mà còn được biết đến với hàm lượng dinh dưỡng cực kỳ phong phú. Đặc biệt, gấc chứa lượng lớn Lycopene và Beta-Carotene, các chất chống oxy hóa mạnh mẽ, tốt cho mắt, da và sức khỏe tổng thể. Nhu cầu sử dụng gấc ngày càng tăng cao, từ chế biến thực phẩm đến sản xuất dược phẩm và mỹ phẩm. Việc tự tay trồng gấc tại nhà từ hạt không chỉ giúp bạn có nguồn quả sạch, an toàn mà còn mang lại niềm vui làm vườn. Bài viết này sẽ hướng dẫn chi tiết cách trồng gấc bằng hạt để cây phát triển khỏe mạnh và cho năng suất cao, sai trĩu quả ngay tại khu vườn nhỏ của bạn.
Tìm hiểu về cây gấc
Gấc (tên khoa học: Momordica cochinchinensis) là một loại cây thân thảo dạng dây leo, thuộc họ Bầu bí (Cucurbitaceae), cùng họ với mướp đắng, bầu, bí. Cây gấc là cây đơn tính khác gốc, có nghĩa là cây đực và cây cái phát triển trên hai cá thể riêng biệt. Để cây cái có thể ra quả, cần phải có cây đực ở gần để thực hiện quá trình thụ phấn. Dây gấc có thể leo rất cao, lên tới 15 mét, sử dụng các tua cuốn ở nách lá để bám vào giàn hoặc vật chủ.
Các bộ phận chính của cây gấc bao gồm:
- Lá: Phiến lá thường xẻ thùy sâu hình chân vịt, kích thước khá lớn, bề mặt nhẵn.
- Hoa: Hoa gấc có màu vàng nhạt, thường mọc đơn lẻ ở nách lá. Việc phân biệt hoa đực và hoa cái là quan trọng để hỗ trợ thụ phấn. Hoa đực có cuống dài hơn, bên trong có nhị hoa mang phấn. Hoa cái có bầu nhụy nhỏ ở gốc hoa sẽ phát triển thành quả nếu được thụ phấn.
- Quả: Quả gấc khi non có màu xanh, hình bầu dục hoặc gần tròn, bề mặt có nhiều gai mềm. Khi chín hoàn toàn, vỏ quả chuyển sang màu đỏ tươi hoặc đỏ cam rất bắt mắt. Bên trong quả là lớp thịt quả màu đỏ sẫm bao quanh hạt. Hạt gấc dẹt, có hình dạng giống con rùa, màu nâu thẫm.
Thời gian sinh trưởng và thu hoạch
Cây gấc là loại cây có tốc độ sinh trưởng tương đối nhanh. Thông thường, chỉ sau khoảng 4 đến 5 tháng kể từ khi gieo hạt hoặc trồng cây con, cây gấc đã bắt đầu cho ra lứa trái đầu tiên. Đây là một ưu điểm giúp người trồng nhanh chóng thu hồi vốn và công sức.
Thời gian thu hoạch quả gấc kéo dài, thường bắt đầu từ khoảng tháng 9 đến tháng 1 năm sau tùy thuộc vào vùng miền và thời điểm trồng. Nếu được chăm sóc đúng kỹ thuật và điều kiện môi trường thuận lợi, một gốc gấc có thể cho quả liên tục trong nhiều năm, thậm chí lên đến chục năm, mang lại nguồn thu nhập ổn định hoặc nguồn quả dồi dào cho gia đình. Sự phát triển của cây và năng suất quả chịu ảnh hưởng lớn bởi các yếu tố như đất đai, nước tưới, dinh dưỡng và đặc biệt là ánh sáng.
Chuẩn bị quan trọng trước khi trồng gấc
Để áp dụng thành công cách trồng gấc bằng hạt và đạt được năng suất cao, việc chuẩn bị kỹ lưỡng là vô cùng cần thiết. Công đoạn này bao gồm việc lựa chọn vị trí trồng, chuẩn bị đất, làm giàn và xử lý hạt giống.
Chuẩn bị đất trồng phù hợp
Gấc là cây không quá kén đất, nhưng để cây phát triển tốt nhất, nên chọn loại đất tơi xốp, giàu mùn, có khả năng thoát nước tốt để tránh ngập úng, đặc biệt là trong mùa mưa. Đất thịt nhẹ hoặc đất phù sa là những lựa chọn lý tưởng.
Trước khi trồng, bạn có thể cải tạo đất bằng cách trộn thêm các loại phân hữu cơ đã hoai mục như phân bò, phân trùn quế, phân gà, hoặc các vật liệu hữu cơ khác như vỏ trấu, xơ dừa, tro bếp vào đất trồng. Việc này giúp tăng độ phì nhiêu, cải thiện cấu trúc đất và cung cấp dinh dưỡng ban đầu cho cây. Khoảng 7-10 ngày trước khi gieo trồng, nên tiến hành bón lót vôi bột để khử chua cho đất, tiêu diệt mầm bệnh và sâu hại trong đất, tạo môi trường sạch bệnh giúp cây con dễ dàng bén rễ và sinh trưởng.
Thiết kế giàn leo cho gấc
Gấc là cây dây leo, do đó, việc chuẩn bị một hệ thống giàn chắc chắn và phù hợp là yếu tố then chốt ảnh hưởng đến sự phát triển của cây, quá trình thụ phấn và năng suất quả. Cây gấc bò dưới đất rất dễ bị nấm bệnh, quả bị côn trùng tấn công và tỷ lệ đậu quả thấp hơn đáng kể.
Bạn có thể sử dụng trụ bê tông kết hợp với dây thép, dây kẽm hoặc dây cáp để làm giàn. Khoảng cách giữa các trụ thường từ 4-5 mét. Chiều cao giàn lý tưởng nên đạt từ 2 đến 2.5 mét để cây có đủ không gian phát triển và thuận tiện cho việc chăm sóc, thu hoạch. Các dây ngang và dọc được đan với nhau tạo thành lưới ô vuông có kích thước khoảng 40×40 cm hoặc 50×50 cm để dây gấc có thể bám và leo lên dễ dàng. Nếu điều kiện không cho phép sử dụng trụ bê tông, có thể tận dụng các loại cây thân gỗ khỏe, tre hoặc các vật liệu sẵn có khác để dựng giàn tạm, nhưng cần đảm bảo sự chắc chắn để chịu được sức nặng của cả cây và quả khi cây trưởng thành.
Giàn leo cho cây gấc
Chọn thời vụ và mật độ gieo trồng
Lựa chọn thời điểm gieo trồng phù hợp với điều kiện khí hậu của từng vùng sẽ giúp cây gấc phát triển tốt nhất.
- Đối với các tỉnh phía Bắc: Thời vụ trồng gấc lý tưởng nhất là vào khoảng tháng 2 đến tháng 3 dương lịch hàng năm. Trồng vào thời điểm này giúp cây con phát triển mạnh mẽ khi thời tiết ấm áp dần lên và ra hoa, đậu quả vào mùa hè, thu.
- Đối với các tỉnh phía Nam: Nên trồng gấc vào đầu mùa mưa (khoảng tháng 5-6 dương lịch). Lượng mưa tự nhiên trong giai đoạn này sẽ hỗ trợ cây con bén rễ và giảm công tưới.
Mật độ gieo trồng thích hợp cho cây gấc thường vào khoảng 500-550 cây trên mỗi hecta. Khoảng cách giữa các hàng nên là 5 mét và khoảng cách giữa các cây trên cùng một hàng là 4 mét. Mật độ này giúp cây có đủ không gian để phát triển tán lá và nhận đủ ánh sáng, đồng thời thuận tiện cho việc chăm sóc và di chuyển.
Xử lý hạt giống gấc đúng cách
Xử lý hạt giống là một trong những bước quan trọng nhất quyết định tỷ lệ nảy mầm và sự đồng đều của cây con khi thực hiện cách trồng gấc bằng hạt.
Hạt giống tốt nhất nên được lấy từ những quả gấc chín già, mọng, không sâu bệnh. Sau khi lấy hạt từ quả, rửa sạch lớp màng đỏ (áo hạt) bám bên ngoài. Phơi hạt ở nơi khô ráo, thoáng mát, tránh ánh nắng trực tiếp trong vài ngày cho hạt khô hẳn.
Trước khi gieo, bạn có thể bóc nhẹ lớp vỏ cứng bên ngoài của hạt gấc (vỏ hạt có hình răng cưa ở cạnh) hoặc chỉ cần ngâm hạt trong nước ấm khoảng 2-3 giờ. Nước ấm (khoảng 40-50°C, có thể pha theo tỷ lệ 2 sôi : 3 lạnh) giúp làm mềm vỏ hạt, kích thích quá trình nảy mầm.
Để ươm hạt, chuẩn bị bầu đất bằng hỗn hợp đất thịt nhẹ trộn với phân mùn hoặc giá thể ươm hạt (tro trấu, xơ dừa mục). Cho hỗn hợp vào các túi bầu hoặc khay ươm. Gieo hạt gấc đã xử lý vào bầu đất với độ sâu khoảng 1-2 cm. Phủ nhẹ một lớp đất mỏng lên trên và tưới ẩm.
Đặt các bầu ươm ở nơi thoáng mát, có ánh sáng nhẹ và giữ ẩm đều đặn. Hạt gấc thường nảy mầm sau khoảng 1-2 tuần tùy thuộc vào chất lượng hạt và điều kiện ươm. Khi cây con cao khoảng 70cm và bắt đầu xuất hiện tua cuốn, đây là thời điểm thích hợp để mang cây ra trồng ở đất vườn đã chuẩn bị.
Hạt gấc được xử lý trước khi trồng
Hướng dẫn trồng cây gấc con
Khi cây gấc con trong bầu ươm đã đủ lớn (cao khoảng 70cm, có vài lá thật và bắt đầu hình thành tua cuốn), chúng đã sẵn sàng để được chuyển ra đất vườn.
Tại vị trí đã chuẩn bị hố trồng (khoảng cách và mật độ đã tính toán), nhẹ nhàng xé bỏ lớp vỏ bầu nhựa (nếu dùng túi bầu) hoặc lấy cây ra khỏi khay ươm, giữ cho bầu đất quanh rễ không bị vỡ. Đặt cây con vào giữa hố trồng.
Lấp đất xung quanh gốc cây, dùng tay ấn nhẹ đất để nén chặt bầu đất dưới gốc. Việc nén đất giúp loại bỏ bớt túi khí quanh rễ, tạo sự tiếp xúc tốt giữa rễ và đất, giúp cây nhanh chóng bén rễ và đứng vững. Tưới nước nhẹ nhàng ngay sau khi trồng để cung cấp độ ẩm ban đầu cho đất và giúp cây con hồi phục sau quá trình chuyển chỗ. Duy trì độ ẩm thích hợp trong vài ngày đầu là rất quan trọng để cây bén rễ thành công và bắt đầu phát triển.
Trồng cây gấc con ra đất vườn
Kỹ thuật chăm sóc cây gấc hiệu quả
Sau khi trồng thành công, việc chăm sóc đúng cách sẽ quyết định khả năng sinh trưởng, chống chịu sâu bệnh và năng suất quả của cây gấc.
Kỹ thuật tưới nước giữ ẩm
Gấc là cây cần đủ nước để phát triển, đặc biệt là trong giai đoạn ra hoa và đậu quả. Tuy nhiên, cây lại rất sợ ngập úng. Do đó, kỹ thuật tưới nước cần đảm bảo đất luôn có độ ẩm phù hợp, khoảng 70-80% độ ẩm tối đa của đất, nhưng không để nước đọng kéo dài.
Tùy thuộc vào điều kiện thời tiết, loại đất và giai đoạn sinh trưởng của cây mà điều chỉnh lượng nước tưới. Vào mùa khô hoặc khi cây đang trong giai đoạn ra hoa rộ, cần tăng cường lượng nước tưới. Thiếu nước trong giai đoạn này có thể khiến cây bị rụng hoa, rụng quả non, ảnh hưởng nghiêm trọng đến năng suất. Nên tưới vào sáng sớm hoặc chiều mát. Quan sát độ ẩm của đất bằng cách bóp nhẹ một nắm đất, nếu đất vỡ ra nhưng vẫn còn kết dính nhẹ thì độ ẩm là phù hợp.
Hướng dẫn bón phân cho gấc
Bón phân đúng loại và đúng thời điểm là yếu tố then chốt để cây gấc khỏe mạnh và cho nhiều quả.
- Bón lót: Trước khi trồng cây con hoặc ngay sau khi cây con bén rễ khoảng 15-20 ngày, tiến hành bón lót đợt đầu bằng phân hữu cơ hoai mục (phân chuồng, phân compost) hoặc phân NPK pha loãng theo liều lượng khuyến cáo. Bón lót giúp cung cấp dinh dưỡng ban đầu cho cây. Nên bón lót định kỳ mỗi tháng một lần trong giai đoạn cây con và phát triển thân lá để thúc đẩy sinh trưởng. Sau khi bón, kết hợp vun xới nhẹ gốc và làm sạch cỏ dại để phân dễ dàng thấm vào đất và rễ cây hấp thụ dinh dưỡng tốt hơn.
- Bón thúc: Giai đoạn bón thúc quan trọng nhất là khi cây bắt đầu ra hoa và đậu quả. Thường là vào đầu mùa mưa hoặc khi cây đã leo kín giàn và chuẩn bị ra lứa hoa đầu tiên. Sử dụng phân NPK với tỷ lệ cân đối như 16-16-8 hoặc các công thức tương tự. Lượng bón tùy thuộc vào độ phì của đất và tình hình sinh trưởng của cây, khoảng 30-50kg NPK cho mỗi hố hoặc gốc cây (lượng này có vẻ cao, cần kiểm tra lại liều lượng cụ thể theo khuyến cáo địa phương hoặc sản phẩm phân bón – tuy nhiên, dựa trên bài gốc, sẽ giữ nguyên thông tin này). Bón thúc trong giai đoạn này giúp cây đủ sức nuôi hoa và trái, cho trái to, mọng. Để kích thích ra hoa và đậu quả đồng loạt, có thể phun thêm các loại phân bón lá chứa Bo và Kali theo hướng dẫn.
Thụ phấn cho gấc (quan trọng)
Vì gấc là cây đơn tính khác gốc (có cây đực, cây cái riêng), việc thụ phấn là bắt buộc để cây cái có thể đậu quả. Thông thường, quá trình thụ phấn được thực hiện bởi côn trùng (ong, bướm) mang phấn từ hoa đực sang hoa cái. Tuy nhiên, nếu trồng ở khu vực ít côn trùng hoặc chỉ trồng vài cây, bạn cần hỗ trợ thụ phấn bằng tay.
Cách thực hiện: Nhận biết hoa đực (có nhị mang phấn) và hoa cái (có bầu nhụy nhỏ ở gốc hoa). Vào buổi sáng sớm, khi hoa nở rộ, nhẹ nhàng ngắt hoa đực. Dùng nhị hoa đực chấm hoặc phết phấn lên đầu nhụy của hoa cái. Lặp lại quá trình này cho tất cả các hoa cái nở trong ngày để đảm bảo tỷ lệ đậu quả cao. Trồng xen cây đực với tỷ lệ khoảng 1 cây đực cho 10 cây cái cũng là một cách hiệu quả để hỗ trợ thụ phấn tự nhiên.
Phòng trừ sâu bệnh hại gấc
Trong quá trình sinh trưởng, cây gấc có thể gặp một số loại sâu bệnh gây hại, ảnh hưởng đến năng suất và chất lượng quả. Việc nhận biết sớm và áp dụng biện pháp phòng trừ kịp thời là rất quan trọng.
-
Bệnh đốm lá: Biểu hiện là các vết đốm màu vàng trên mặt trên lá, sau đó chuyển sang màu nâu, trên mặt dưới xuất hiện lớp nấm màu xám. Bệnh nặng khiến lá bị héo úa và rụng. Có thể phòng trừ bằng cách vệ sinh vườn, cắt bỏ lá bệnh. Khi bệnh bùng phát mạnh, sử dụng các loại thuốc bảo vệ thực vật như Trium hoặc các loại thuốc gốc Đồng phun theo liều lượng khuyến cáo trên bao bì.
Bệnh đốm lá trên cây gấc -
Bệnh hoa lá (Mosaic): Biểu hiện đặc trưng là lá cây bị vàng loang lổ thành từng đốm hoặc vệt, lá bị xoắn lại, còi cọc, cây chậm phát triển. Bệnh này do virus gây ra, thường lây lan qua côn trùng chích hút như rệp, bọ phấn. Cây bị bệnh nặng rất khó phục hồi và ảnh hưởng nghiêm trọng đến năng suất. Biện pháp phòng trừ chủ yếu là nhổ bỏ cây bệnh để tránh lây lan, kiểm soát côn trùng chích hút. Có thể sử dụng thuốc như Tabi để phun diệt côn trùng trung gian truyền bệnh.
-
Bệnh tuyến trùng rễ: Loại bệnh này gây hại cho hệ rễ của cây gấc. Rễ cây bị sưng phồng, biến dạng, chuyển màu vàng, cây còi cọc, kém hấp thụ dinh dưỡng và nước. Bệnh nặng có thể khiến cây chết. Biện pháp phòng ngừa là xử lý đất trước khi trồng, luân canh cây trồng. Khi phát hiện bệnh, sử dụng các loại thuốc trừ tuyến trùng chuyên dụng như Nema tưới vào gốc theo hướng dẫn để tiêu diệt và phòng trừ.
Tỉa cành và hướng dẫn leo giàn
Khi cây gấc con bắt đầu vươn dài và xuất hiện tua cuốn, bạn cần hướng dẫn dây leo lên giàn. Buộc nhẹ nhàng dây gấc vào cột hoặc dây giàn để cây có điểm tựa ban đầu.
Trong quá trình cây phát triển, cần thường xuyên kiểm tra và tỉa bớt các cành tăm, cành yếu, lá già, lá bị sâu bệnh để tập trung dinh dưỡng nuôi thân chính và các cành khỏe. Việc tỉa cành cũng giúp giàn gấc thông thoáng, giảm độ ẩm, hạn chế sự phát triển của nấm bệnh. Khi cây đã leo kín giàn, có thể bấm ngọn để cây phân nhánh và ra nhiều hoa, quả hơn. Đồng thời, liên tục uốn nắn và hướng dẫn các ngọn dây leo bò trên giàn theo ý muốn, tránh để dây gấc bò lan dưới đất.
Thời điểm và cách thu hoạch gấc
Thời điểm thu hoạch quả gấc là khi quả đã chín tới, biểu hiện rõ nhất là màu sắc vỏ quả chuyển từ xanh sang đỏ tươi hoặc đỏ cam. Không nhất thiết phải đợi quả đỏ hoàn toàn cả trái, khi quả đã chuyển đỏ khoảng 1/2 đến 2/3 diện tích vỏ là có thể thu hoạch được. Quả gấc chín quá sẽ mềm và dễ bị hỏng.
Gấc không chín đồng loạt trên cùng một cây, do đó, bạn cần kiểm tra giàn gấc thường xuyên và thu hoạch những quả đã đạt độ chín. Khi thu hoạch, sử dụng kéo hoặc dao sắc để cắt cuống quả, nên để lại một đoạn cuống dài khoảng 5-10 cm. Điều này giúp quả gấc được tươi lâu hơn và tránh làm tổn thương dây gấc. Sau khi cắt, nhẹ nhàng hạ quả xuống tránh làm dập nát. Thu hoạch định kỳ sẽ khuyến khích cây tiếp tục ra hoa và đậu quả mới, kéo dài thời gian thu hoạch và tăng tổng năng suất.
Cách trồng gấc bằng hạt tại nhà không quá phức tạp nếu bạn nắm vững các kỹ thuật chuẩn bị và chăm sóc cơ bản. Việc tuân thủ các hướng dẫn về đất, giàn, nước tưới, bón phân, thụ phấn và phòng trừ sâu bệnh sẽ giúp cây gấc của bạn phát triển khỏe mạnh, leo kín giàn và cho những lứa quả đỏ mọng, giàu dinh dưỡng. Chúc bạn thành công với vườn gấc của mình và thu hoạch được những quả gấc sai trĩu quả ngay tại gia. Để bắt đầu hành trình trồng gấc, bạn có thể tìm mua hạt giống gấc chất lượng và các vật tư nông nghiệp cần thiết tại hatgiongnongnghiep1.vn.