Cây bồ kết (Gleditsia fera) từ lâu đã trở thành một phần quen thuộc trong đời sống người Việt, đặc biệt nổi tiếng với công dụng làm sạch tóc truyền thống và nhiều lợi ích sức khỏe khác. Việc tự tay gây trồng loại cây hữu ích này không chỉ mang lại nguồn nguyên liệu tự nhiên mà còn góp phần phủ xanh không gian sống. Nắm vững cách trồng cây bồ kết đúng kỹ thuật là bước đầu tiên và quan trọng để cây phát triển khỏe mạnh, cho năng suất quả cao. Bài viết này sẽ hướng dẫn chi tiết cho bạn từ khâu chọn hạt, gieo trồng đến những lưu ý chăm sóc cơ bản.
Đặc điểm nhận biết cây bồ kết
Cây bồ kết là loại cây gỗ lớn, có thể đạt chiều cao từ 5 đến 7 mét, thân thẳng với lớp vỏ nhẵn đặc trưng. Điểm dễ nhận thấy nhất ở cây bồ kết là những gai to, cứng, phân nhánh mọc dọc theo thân và cành, có thể dài tới 10-25 cm. Cành cây thường mảnh, có hình trụ và hơi khúc khuỷu. Ban đầu cành non có lớp lông tơ mỏng, sau đó chuyển sang nhẵn bóng và có màu xám nhạt khi già đi.
Lá cây bồ kết là dạng lá kép lông chim hai lần, mọc so le trên thân cây. Cuống lá chung khá dài, từ 10 đến 12 cm hoặc hơn, có rãnh nhỏ và phủ một lớp lông tơ mịn. Mỗi cuống chung mang từ 6 đến 8 cặp lá chét mọc so le nhau. Lá chét có hình thuôn, mặt trên bóng và hơi có lông, mặt dưới nhạt màu hơn và nhẵn. Đầu lá chét thường tròn, gốc lá hơi lệch và mép lá có những răng cưa nhỏ li ti. Lá kèm nhỏ và rụng sớm.
Cây ra hoa theo chùm ở kẽ lá, mỗi chùm dài khoảng 10-15 cm. Hoa bồ kết có màu trắng ngà, tụ họp thành từng nhóm từ 2 đến 7 bông trên những cành nhỏ, hình ống. Hoa bồ kết có cả hoa đực và hoa lưỡng tính trên cùng một cây. Hoa đực có 10 nhị và không có bầu nhụy, trong khi hoa lưỡng tính có 5 nhị và bầu nhụy nhiều lông chứa khoảng 12 noãn. Mùa hoa bồ kết thường kéo dài từ tháng 5 đến tháng 7 dương lịch hàng năm.
Đặc điểm cây bồ kết trưởng thành dùng để trồng
Quả bồ kết thuộc loại quả đậu, khi còn tươi có dạng dẹt, mỏng, dài khoảng 10-12 cm và rộng 1.5-2 cm. Quả có thể thẳng hoặc hơi cong queo. Đặc biệt, khi còn non, mặt ngoài quả có một lớp “phấn” màu lam nhạt. Bên trong quả chứa từ 10 đến 12 hạt, mỗi hạt được bao bọc bởi một lớp cơm màu vàng nhạt. Khi chín, quả chuyển sang màu vàng nâu và dần ngả sang đen khi khô hoặc để lâu.
Cây bồ kết có khả năng sinh trưởng nhanh và rất ưa sáng, thường được tìm thấy mọc tự nhiên ở các khu rừng thứ sinh hoặc ven sườn núi đá vôi. Cây ra hoa và đậu quả hàng năm khá đều đặn, tuy nhiên, tỷ lệ đậu quả có thể bị ảnh hưởng bởi thời tiết. Những năm mưa nhiều đúng vào giai đoạn cây ra hoa thường khiến lượng quả thu hoạch được ít hơn. Bồ kết rụng lá vào mùa đông và bắt đầu nảy lộc non vào cuối mùa xuân năm sau. Cây trồng từ hạt thường mất khoảng 4 năm để bắt đầu ra hoa và cho lứa quả đầu tiên, và sản lượng quả sẽ tăng dần ở những năm tiếp theo. Cây cũng có khả năng tái sinh chồi mạnh mẽ sau khi bị chặt hạ.
Công dụng và lợi ích của cây bồ kết
Không chỉ là một loại cây gỗ thông thường, cây bồ kết được trồng và khai thác chủ yếu nhờ những công dụng tuyệt vời từ quả và gai của nó, mang lại nhiều lợi ích cho con người cả trong lĩnh vực làm đẹp và y học truyền thống.
Công dụng trong chăm sóc tóc và da
Công dụng phổ biến và được biết đến rộng rãi nhất của quả bồ kết chính là khả năng làm sạch và chăm sóc tóc. Nhờ hàm lượng lớn Saponin – một hợp chất có khả năng tạo bọt tự nhiên và hoạt động như chất tẩy rửa nhẹ – nước sắc từ quả bồ kết được sử dụng để gội đầu. Việc gội đầu bằng bồ kết không chỉ giúp làm sạch bụi bẩn và gàu mà còn mang lại mái tóc suôn mượt, óng ả một cách tự nhiên.
Bên cạnh đó, nước bồ kết còn được dùng để giặt quần áo làm từ các chất liệu nhạy cảm như len, dạ, lụa có màu. Saponin trong bồ kết giúp làm sạch nhẹ nhàng mà không gây phai màu hay làm hoen ố sợi vải, bảo vệ quần áo bền đẹp.
Quả bồ kết đã khô – phần hữu ích nhất khi trồng
Công dụng trong y học cổ truyền và hiện đại
Trong y học cổ truyền, quả bồ kết được ghi nhận có vị cay, mặn, tính ôn, quy vào kinh phế và đại tràng. Nó có tác dụng thông khiếu (làm thông các lỗ tự nhiên của cơ thể), khử đờm, tiêu thũng (giảm sưng). Hạt bồ kết có vị cay, tính ôn, giúp nhuận táo (làm trơn đường ruột), thông đại tiện khi bị bí kết, và có tác dụng tiêu độc. Gai bồ kết, được gọi là Tạo giác thích, có vị cay, tính ôn, tác dụng tiêu thũng, bài nùng (tiêu mủ), sát trùng và trừ phong.
Nhiều nghiên cứu khoa học hiện đại đã chứng minh quả bồ kết có tác dụng ức chế nhiều chủng vi khuẩn gây bệnh thường gặp như Tràng cầu khuẩn, Trực khuẩn lỵ shigella, Trực khuẩn thương hàn, phó thương hàn, Trực khuẩn mủ xanh và Phẩy khuẩn tả ngay trên môi trường ống nghiệm. Dịch chiết bồ kết cũng cho thấy khả năng ức chế tụ cầu khuẩn vàng, liên cầu khuẩn và một số loại nấm gây bệnh ngoài da.
Ngoài ra, nghiên cứu trên động vật còn chỉ ra rằng nước sắc quả bồ kết có thể tăng cường sự phân tiết của niêm mạc đường hô hấp, hỗ trợ long đờm. Nó cũng được ghi nhận có tác dụng kích thích co bóp tử cung.
Trong thực tế lâm sàng, bồ kết đã được sử dụng hiệu quả để điều trị các tình trạng bí đại tiện, trung tiện sau phẫu thuật, tắc ruột ở cả trẻ em và người lớn. Cách làm phổ biến là dùng bột bồ kết nướng tán mịn chấm vào dụng cụ đưa vào hậu môn để kích thích. Quả bồ kết cũng được ứng dụng trong điều trị trúng phong, hôn mê, cấm khẩu, hen suyễn, mụn nhọt, viêm tuyến vú, đau nhức răng. Hạt bồ kết dùng để chữa đại tiện táo bón, lỵ mạn tính, lao hạch. Gai bồ kết được dùng ngoài để chữa mụn nhọt, tuyến vú sưng đau.
Tuy nhiên, cần lưu ý quan trọng: bồ kết có tính kích ứng mạnh, phụ nữ có thai tuyệt đối không được dùng bồ kết dưới bất kỳ hình thức nào do có nguy cơ gây co bóp tử cung, ảnh hưởng đến thai nhi. Việc sử dụng bồ kết trong điều trị bệnh cần có sự tư vấn và hướng dẫn của thầy thuốc hoặc chuyên gia y tế.
Hình ảnh cây bồ kết lá xanh tươi
Hướng dẫn chi tiết cách trồng cây bồ kết
Cây bồ kết nổi tiếng với đặc tính dễ trồng và khả năng thích nghi tốt với nhiều loại đất khác nhau. Điều này làm cho cách trồng cây bồ kết trở nên đơn giản và phù hợp với nhiều điều kiện khí hậu, thổ nhưỡng ở Việt Nam, đặc biệt là các vùng trung du và đồng bằng. Để bắt đầu trồng, bạn có thể tìm hiểu về các loại hạt giống và vật tư nông nghiệp tại hatgiongnongnghiep1.vn.
Chọn vị trí và chuẩn bị đất trồng
Cây bồ kết không quá kén đất nhưng ưa sáng hoàn toàn, vì vậy cần chọn vị trí có đủ ánh nắng mặt trời suốt cả ngày. Cây thường được trồng thành hàng rào tự nhiên ở bờ ao, quanh nhà, dọc theo đường đi hoặc các khu đất trống trong vườn, trang trại. Đất trồng không yêu cầu quá khắt khe, có thể là đất vườn thông thường. Tuy nhiên, việc cải tạo đất bằng cách thêm phân hữu cơ sẽ giúp cây con phát triển tốt hơn trong giai đoạn đầu.
Chọn hạt giống bồ kết
Để đảm bảo tỷ lệ nảy mầm cao và cây con khỏe mạnh, việc chọn hạt giống bồ kết là rất quan trọng. Nên chọn những hạt già, chắc mẩy, không bị sâu mọt tấn công. Hạt giống chất lượng sẽ quyết định phần lớn sự thành công trong cách trồng cây bồ kết bằng phương pháp gieo hạt.
Xử lý hạt giống và gieo trồng
Trước khi gieo, hạt bồ kết cần được xử lý để lớp vỏ cứng bên ngoài mềm ra, giúp hạt dễ hút nước và nảy mầm nhanh hơn. Phương pháp đơn giản và hiệu quả là ngâm hạt trong nước ấm (khoảng 40-50°C) khoảng 24 giờ, hoặc cho đến khi hạt nở to. Sau khi ngâm, vớt hạt ra để ráo nước.
Có hai phương pháp gieo phổ biến:
- Gieo thẳng: Gieo trực tiếp 3-4 hạt đã ngâm vào mỗi hốc trên đất đã chuẩn bị. Sau khi hạt nảy mầm và cây con cứng cáp, tỉa bớt chỉ để lại 1 cây khỏe mạnh nhất ở mỗi hốc.
- Gieo trong vườn ươm: Chuẩn bị luống đất tơi xốp hoặc các bầu ươm. Gieo hạt đã ngâm vào các hốc hoặc rạch hàng, khoảng cách giữa các hốc hoặc hàng khoảng 20×20 cm. Che phủ nhẹ bằng lớp đất mỏng và giữ ẩm.
Trồng cây con ra đất cố định
Sau khoảng 5-6 tháng kể từ khi gieo hạt, cây bồ kết con thường đã đạt chiều cao phù hợp (khoảng 30-50 cm) và có bộ rễ khỏe mạnh, sẵn sàng để trồng ra đất cố định. Chuẩn bị hố trồng có kích thước khoảng 40x40x50 cm. Bón lót cho mỗi hố từ 5 đến 7 kg phân chuồng đã ủ hoai mục, trộn đều với lớp đất mặt. Đặt cây con vào giữa hố, lấp đất nhẹ nhàng xung quanh gốc và nén chặt đất để cây đứng vững. Tưới nước ngay sau khi trồng để cung cấp độ ẩm cần thiết cho rễ cây bám đất.
Cây bồ kết giống đang ươm tại vườn, sẵn sàng cho việc trồng
Có thể sử dụng các vật liệu giữ ẩm tự nhiên như bèo tây (lục bình) hoặc rơm rạ khô để phủ xung quanh gốc cây sau khi trồng. Lớp phủ này giúp giữ ẩm cho đất, hạn chế sự phát triển của cỏ dại trong giai đoạn đầu cây con chưa phát tán rộng, đồng thời bổ sung dinh dưỡng cho đất khi phân hủy.
Chăm sóc ban đầu
Cây bồ kết khi đã bén rễ và phát triển thường không đòi hỏi nhiều công chăm sóc phức tạp. Cây ít bị sâu bệnh hại tấn công, đây là một lợi thế lớn khi áp dụng cách trồng cây bồ kết tại vườn nhà hoặc quy mô nhỏ. Tuy nhiên, trong những năm đầu tiên khi cây còn nhỏ, cần đặc biệt lưu ý bảo vệ cây tránh bị gia súc (trâu, bò, dê) phá hoại, cắn phá thân hoặc cành non. Đảm bảo cây nhận đủ ánh sáng và cung cấp nước vừa đủ, đặc biệt trong các tháng mùa khô hạn.
Nắm vững cách trồng cây bồ kết không quá phức tạp, chỉ cần chú ý đến việc chọn hạt giống, kỹ thuật gieo trồng và chăm sóc ban đầu. Với những đặc tính dễ thích nghi và ít sâu bệnh, bồ kết là lựa chọn tuyệt vời cho những ai muốn trồng cây mang lại nhiều giá trị kinh tế và y học. Hy vọng hướng dẫn chi tiết này sẽ giúp bạn thành công trong việc gây trồng loại cây hữu ích này tại vườn nhà.